1 ff f r f f t r « • • * • • • • ^* ^ vi « 1 m
T f f f I I f t f i > 1^ • 1 « I M^ M MM
m^ ff ff f t f r 1 1 • .1 ^ f t t f^i a ^ «, > t r f r f f i f f ^^«^•^V.V^ V*.^J**i;*i
ü ♦ t f f f f f
f t iT I tt f f f « t t t f « '
« » t i J ^ >t . fit I ^ « ^ «
t t 9 mm mm f i • vt ^
i «
MM i f I
T
M
^ 0 r tu 0 r t.
^i'v lioiliei^eiibc U?niib ciitljält bcit crften 2cil Hou l'iitf)cvö
qvolicm ifonmientov be§ 2:vieiel 5pauli an bie föalatcr,
Ijcüibeitct uon ^Pfavrer Lic. *^1. ^Jreitag. Sev iiod) au5=
itct)cnbe üciiicie Iei( luivb fvcilid) einen lueitcrcn ganjen
5Banb (Ü^anb 40'-) nidjt meljt fiiUen, cu ift bal)cr in 1'hi§=
fid)t genommen, in biefen i^nnb 4n'- uod) l'ntljeiy Ciebei anfjuncOmen; bic
Wvünbe bieicv ''Jlnovbnnng inllcn bann im iHuUun't 3U 5öb. 40- näf)ci' bar=
gelegt luetben.
''äüä) bei biefcr yienlievau-jgabe finb loiv luiebei imftanbe geUiefcn, boö licrfdjicbentlid^ftc btSl^er nod) nnoeröffeutliclte Ijanbfdjriftlidje 5JcateviaI, hüH auf bic 6-ntfte(}ung be» ©onjen lüiUfomniency Vidjt ivirft, 13ci,5n6ringen. lau Sl>id)tigitc balion (iie()c 6in(eitnng) lu'vbanfen Unr luieberum 'Jförer, unb neben ben tiefen (vinbliden, bie \mi in biefem iiommentar in bie veligiöfcn 'iUu f(^annngen Sutl)ei5 um 15;!n tun, ift nic^t bei: unluefeutlidjfte föetoinn, ben mir anä biefem ijjanbe iielicn, bie erneute (irfenntniö, baf; ba« SBirt'eu iKörer», beö fo niel ■Spcrabgcfel^teu unb 35erbädjtigtcu, uu§ bei jcber neuen ^^H-üfung ftetä ',uocrIäffigcr, reiner unb fctbftlofer gegenüber l'ntf)cr unb
1 \' SSovluuvI.
bi'i- il>i')i'iil)i'iiiirt lum bcfji'ii i\ci|tii\i'm Wutf cijtl)ciiu'ii iiiiifj. ('»•o i|t biio eine iVübadjtiiiig, bic ln-i bi'v iM'iivteiluiirt oiiiiivi' bit' 'öi'vaiic-iiat'c bcö i'ii\ciittii1)cii S^itcUci-tcä ktiTficnbeii ^'■■"•W' iiljHu'v iti-J WoUiid)t fnllni Unvb. —
Tic i^Oliogiaphic (Seite 13 f.) iiil)vt Uneber uoii Olicv6i6luitf)efav Dr. V'utliei-GJietfsjlürtlb f)ev, niid) tuiiibe bivs CMniije niif ctluaiflc iicrmaui|tiid)c lvitläniii(\cii (5pvid)lüüitev ii. beral.) ooii '4Jvüfc)füi- C. 'Jjieiuiev biud)3cfcl)eii.
i^ eil in, Itidi;, l'Jll.
9Jafl)trnflC ja S. (J8i)ff.
S. IH, 34 Mull Ijiii ial zu lesen ijui = hurruh!; vgl. Uimrc Ausg. Bd. 41, 712, 1, ivu aber die Erklämnii uiiriddig. Es ist nicht eine Aul fordet nng , sundern {vorzeitiger) l'rimnjili über die ßctvüitiijuiuj des Hindernisses.
S. ö6ö, 7 uiiiciett kann nicht heißen 'besiegt'; es steht iiuhl far Dtiibi,iictt ;= iibcr- tragen, abgetreten; paUcfitcu = i)avefacerc. O. Ii,
3 u M 1 1
Seite
i'üvtoüvt Hon ^. 2;vciri)cv ITI
In i'pistolam S. Pauli ad Galatas tlüiuimiilaiiiis ox pruclucliüuu D. Martini Lullieri (1531) collectiis 1535,
()cvau§gegcben öon 91. fjvcitag 1
'J!ad()tvägc unb i^cvidjtigunöcn 089
Tu cinslolain S. Pauli ad Galatas Coiinnoiitariiis ('\ praeloclioiie I). Martini Lutlieri coUectus.
[1531.] 15:}5.
2^01- «ntatcrfoiiimcutav yutfjci'j Hon 1535 (2. 9(uflnge 1538) ift olu-iifo Ofbciitfam hiivrf) ffiiieii ^iitjolt luic intcvcfiant buvd) bie J^üKc bon iUH'vlii'fcnin9-o= c(ut, ba-s ,^u il)m t^etjürt imb tjaiibfdjiiftliri) niif uns gcfommcn ift.
'JJiöflcn lüiv -Cieutigcn in Hiiicn (^inji'lljdtcn ber 2cj:tevtlärun9 .yi liejicvcu U)ificuirf)nftlict)en ;Kcfu(tatcn gefomiiicti jciit - tücr moKtc bavaue einen il*ürunuf für bcn Wcteijvten be« 16. 3a()v[)unbevt§ fjevleiten? —, fü mnc^t \.'utl)ev gevcibe in bicjcni .Uoninientnr im 3(nfd)hifj an bie cncvgieliuücn \Hnöfül)vungen bcä '|!nulu5 mit aujievovbentlirijev äBndjt nnb .ULinfcqucn,} ba§ ticffte äl>efen nller Sfetigiofität: DöUigeä 'iH-vti-nuen nnf ©utt unb gänjlidjcs Slbfeljen öon oller Cfigcngeved;tigfeit in einer iWcije geltenb, bie ond) ung nod) etttJa» ,5U fagcn ()at.' 6ö fdjeint, ba^ biefer aitl- ciilus de iustificatioiie, beffen «djüler luir - mit l'utljer ,^n rebcn — nnfer Veben lang bleiben unb bcr, für l'utfjcrä ©mpfinbcn, über ben mand)er(ei Streitigfeiten jener Snijre ,^u feljr in ben .öintcrgrnnb getreten mar, gerabe,5n bie '.lu'ranlaffnng iu biefer iBel)anblnng be§ ©alaterbriefä gcmefen ift.''^
Sa^ bie inntjnltniffe jener t'ebenÄeporije be§ IKefornmtorc- in Seftalt üon fteter *.).'olcmit nid)t nur gegen boä *.|>apfttum, fonbern and) gegen bie iKotten, Seftarier unb Saframentarier, mic l'ut£)er feine Wegner im Saframeuteftreit p apoftrop()ieren pflegte, nnb in föeftalt einer eben burcl) biefen Streit maffiDcr gemorbcnen iljculogie Vutl)er'3 l)ier Ijereinfpielen nnb bae rein ;IJeligiöfe teilweife Derbnntetn, bebarf für ben Ijiftorifd) 'i*ctrad)tenben feiner ;}{ed)tfertignng. Siefe ^eitgefdjidjtlidjcn 3?c,)ieljungcn freitid) mnfjten bie ;^ürid)er toerletjen, fo bafj iöncer eö fid) angelegen fein lie^, in einem S3riefe an SuIIinger üom ?ln5gang 'DJlär,} 1535 in folgenber 3Beife ,^n tier=
') SBgt. bie SHeurtcilung in fibftlin = ftQtuctau, m. 2utt)ct I, 274 unb II, SOOf. ') a3gl. Op. ex. 20, 202; Spiitt, £te Ütpologic bcr «uguftoim 6. 128 mnm. 5 (= Corp. Ref. II, 504); %ciic QJJiitcilungcn bei tl)üring.=fnc{)i. föefdjirfjtsüctciiiÄ, t)ctnuäg. l). [Jötftcmaiin, SJb. 7, ,§cft •'!, 7:! f. (ÜBtief be-j ÜBitlcnbctgct ©lubcntcii ^liifclm 'i^fliigcr nn 3ol)nnii Sri)rnbiit in lUciitlingfii üom 19.£{tobcr 1.531); bgl. unten S. G; llnftc SluSg. syb. HO-, 6.55.
Sut^erS Sfflevfc. XL, 1 1
2 lu epistolam IS. rauli ml UaUitas Coninientaiius. [1531.] 1535.
iiiittclii: „All alleias tuas literas. In liis i)lus(.iilum iialus es el gravc minitaiis. Conimenlarius illc in Galalas de (]uo quercris, cxceplus est per Caspar. Gi-uci- gcriini praclcgcnte Lulliero ante annos tres, nuper vcro cditus. Maledicit chari- tati et concoi'diae propler quam conscrvandani ncccsse sit periclitari vcrbum Dei. In hac sentenlia quid inipü? Scd Sacranientaiios facit talcm concordiam patentes! Qui sunt Sacranienlarii? lile Sacranientaiios intelligit qui nihil ([uam pancni et vinum in Sacraniento esse i)oiiunt. Tales vos non eslis. Niliil i^itur hoc ad vos." ' i.'utl)ci- fcH'ft \)at aus bcv Ucvänbcrtcn ^JcitloG'^ l)crauä üdcv feine früf)ercn i?ominentavc ju bciiifclbcu i^ricfc niiö bcii 3at)icii 1519 unb 1523 abföEig geurtcitt: ,Non putassoni prinios nicos coniinentarios ad Gallalas adco infirnios esse. D fic laugen nl)nicv pro hoc sccuio, liieninl tantuni i)rima lucta mca contra fiduciam oporuin."- Übrigenss ,^cigt nnd) fein Scvt;ftltni§ ju anbcven ?tnö(cgctn, befonbcvS SU .0icvünl)niU5, folgenben Svovtfdjritt gegen fvüljcv: 1519 fdjlofj er fidj in toeitcm Umfang on .'picvonl)unhi nnb (fva»ntu§ on; 1523 fdjaltct cv icibc au§; jc^t feljt er fid) biird)gel}enb>3 mit ^lierunljniuä, ju bcni er getegentlid) (?ra«mn8 I)iu3U= nimmt, in fd)arfer 'ISoIemit auäeinanbcr.-'' 9(11 bicä: baö ®efü{;t, au§ beut ©alatcr= trief eine ©tärfung feiner reügiöfen '4-'olitio" für fid) felbft unb sugletd) SBaffen -für ben Äampf mit feinen ©egnern ju gewinnen, sofl fid) für Vutl;er bann im SJcjcmtier, tuö^renb er über it)n Ia§, in bie Sifdjrcbe äufommeu: ,Ep[istola ad Gal[atas est niea Epistula, cui nie dcsi)ondi. Est mca Ketha de Bora."* S)ic= felbe £d)ä{jnug für ben 33rief unb ^nglcid) für biefen feinen Kommentar ju bem= fclben fprid)t fid) tu jener 2ifd)rcbe auä, bie Wü()I ton ^Jiatttjefiuä au'3 ber Seit bcr 3?cmü()ungen um eine latcinifdje ©cfamtansgabe feiner Söerfc (etlua 1544) auf= beföat)rt tuorben ift: „. . tuenn fic mir folgten, müßten fie mir bie 93üd)er allein bruden, bie ductrinam I)aben, als ju ben öalatcrn^ uflo.^ Söir toenben uns nun jur Überlieferung.
1. ©er lateiuifd)c ftuinntcntar. a) S)cr S)rurf. äöebcr bei ber erften 5lu§gabe ton 1535 nod^ bei ber jttjciten 9(uf(age bon 1538 bietet uns ber 23rieftued)fe( Sut[)er§ felbft irgcnb eine 3iad)rid^t über iBcginn ober 3?cenbigung be§ Srucfeä, ja and) nur über irgenb eine l'lbfic^t, ein berartiges SBert ju bcri3ffentlid)cn. -Offenbar i)at l'nt()er felbft biefer ?lrbcit als fold)er ferngeftanbcn. 3)er Sitel beftätigt ba§ burd) bie ^lotij: conimen- larius ex praclectione D. M. Lutheri colietlus. ^n jenem Jl^rief 33ucers an SBul= Ungcr, beffen Saturn fid) auS ber {frniä[)nung, ber .Kommentar fei „nenlid)" erfc^ieneu, ali 5rüf)jal)r 1535 ergibt, mirb (?afpar 6ruciger al§ bcrjenigc genannt, ber „üor brei 3a()ren" bie Üortefung l'iitl)cr§ nad)gefd)ricben Xjabe, aus ber bann ber ,ft'om= mcntar entftanben fei.'^ äion l)ier fd)rcibt fid) tDot)t bie 4<erinntung I)cr, ba^ Gruciger bcr Jperausgebcr bes 2)rudes gcluefen fei, für bie fonft fein ^eugniS bor=
>) Corp. Kef. X, 142 ::u1)iie Satuiii; Corp. Ref. bnticrt ex^euiite Martio 1535). ') Sage: bud^ übet 1). ÜJJ. 8., gcfü()tt Bon 6. (fotbatus, ficrauägcgeben Don äBtampetmcljet, @. 5 9Jr. 20. ') £ie ftiif)ercii .Kommentare in Unftct 2(ii§g. SBb. 2, 4o6ff. Übet bas Sßcttjättniä bei .Rom; mentarS Bon 1519 3U bem »on 1523 in biefcm *Piutftc »gl. Unftc ?luBg. a3b. 18, 594 9lnm. 4. •) So bei Seit Eiettid^, Colloq. »1.961' = Bos. q. 24c SBl. 247»; ugt. flöflIin=.$ifon)crau, m. Siitbcr 11, 265 unb 662 Slnm. ju 301. ») Sögt. cbba. II, 594. <•) äSgl. oben S. 1.
lu epislolam S. l'iuili iul Oiihitas Coiiiiiientariiis. [l.")31.1 1635. ;}
f)aiibcii ift. @5 ift öie(mcl)V fidjev, ba^ IKövcv bcv .^evouSflclicr bre .Wtminicntave gducicn ift. ^cif ^J^oti^ ^^"'■''•''■'ä bcnil;t auf emcm S^vtiim: bic ,*5citangabc uiib bic ''Jincl)itd)t, bafj eine 'JJiovlcfung Don baiiiatö ]pätn ,\n bciii Mümmcutav lu'vnv&eitct luuvbeii fei, fiiib .^iitvcffcnb; aber oiis 'ilöxix ift (Svucigev gcliiorbcu. Soe .«ollegtjeft ;iiLn-er«, bcv ^ciu'i'fcv .«ober Mos. q. 24^, liegt bem gebriuftcn .ftumnieiitar burcl;auö ;,ugninbc uiib iiuid)t gouj gciinue ^Xngaben über ben Svucfbcginii unb 2itct, fmuie aiitl) über bic .^^icrfteUung bei 3)riirfereimanuftri{)t§: Cücpla csl (erg. cpisliila) cxciuli 24. lanuaiü M. anni: In Epi^stolam ad Gal|atas Cüiiiniciitarius ex pracleclioriL' M. Lullieri collcctus. Wittenbergc 1534; ferner S)atcn au§ ber ^eit/ al§ ;Ki3rer fein itorkfungS^eft für bic Srnrflegung ins reine fc^ricb: 30. lulii 32; 11. Feh. 33; 18. Iiiiiii o3.i Sobann finbct fidj nnr SRörers ^anh in bcn unten S. 5 nnb 30ff. befd;riebcnen 3^rndbogcn, nnb enblid) nennt 5Jlenius 9förcr ot§ 'i>erfaffer.'^
Über baä iforftiärtsfd)rcitcn unb bic U^oüenbung bcr 3hi§gabe öon 1535 unb anc^ ber Don 1538 geben einige iMidjcrbefteltungen unb 9tnttüortcn auf fotdje ''.)(uffd)(uf5. So fdjveibt CUjriftopb Sd)vannn am 4. f^cbruar 1534 an'i, JlBittenberg an Steptjan Sfott); „. . man brndt ab galataä lUartini toibcrumb (atine Dill geanbert"*', — eine iH'ftiitigung ber eben mitgeteilten 'Jiotij Sforcre au§ feinem ,H'otIcg()eft, ,5ug(eid) ^rcilid) infofern nnr eine ungenaue .Wenntnis bcn'atenb, als ©cl)ramm offenbar nnr einen Heriinbevten ytcubrud beS .fiommentarS bon 1523 öermutet. Sann folgt erft Uiicber eine Cn-loäl)nung in bcm SBriefe £d)ramms an Sfotb Dom 18. Januar 1535: „. . ijljr fdjreibt mir, Ijljr Ijabt mir liurmale ümb bie (Jpiftcll ab 6alata§ gcfdjricbenn, b'ibe id) teincnn briff empffangen, inie l)l)r fic nod) begcrt, fo fd)ide ic^ euc^ ein crcniplar üor 5 gr. 8 ^%"*; — bcr Srud nui^ alfo turj tiorljer abgefd)Ioffcn loorben fein. aBaS bic slücitc Sluflage bon 1538 betrifft, fo fd)rcibt ©djranim am 28. ?luguft 1538: „. . aud) ift ber litell nod) nid)t jun ab galatag gebrurft""', unb am 0. September 1538 fcnbet in ?lbn.iefenl)cit Sd}ramnt§ beffen Sdjlooger '4-H'tcr .Oettersperger an yjotl) unter anbcrem: „1 epifteli ab galateg.'"*
5)ie IViitarbcit SL'ut()er« an biefem .Honnnentar befdjränft ficb lebiglid) auf bie Üüvrebe, in bcr er au6fprid)t, ba^ bas San3e ot)nc fein 3"tu" gebrudt Morben unb bafj er fiel) barüber Wunbcre, ba§ er fo tuortrcid) getuefen." 33ea^ten§n3ert ift, ba^ er biefc iliorrcbc für bie äWeite 9luflage um ba§ ©tüd „Summa et finis qucrelae est" uftt). bi§ ,benedictLiin in saecula. Amen."* öermel)rt f)ot.
li) .fianbfd)riftlid)c§ jum S)rud. Sicfcö ebeneiluäbnte ©tüd bcr iforrebe ift ung in JKörerfcf)er 9lbfd)rift im Senenfer .«ober Bos. i|. 24'=» 331. 245" unb 246" ert)alten. 3m Sicgiftcr bicfeö ^laubfc^riftenbanbeä ift eg aU De fanaticis Liith|cri appcndix bcjcidjuet, unb auf 33(. 245'' ^at Siorcr am JKanbc baju bermerft: Addita ad praefationem qiiae afllxa est ultimae editioni commentarii in Ep. ad Gal. Anj^ni 38. SJicUcic^t t)ängt e§ mit biefer .fiinäufügung burdi \.'ut^cr ^ufammen, bafe am 28. SUiguft 1538 ©c^rnmm fci^rieb, ber litel fei noc^ nid)t gebrudt. "
') Sgl. unten ©. 8; 6 9tnm. 4. b. 7. ^) äigt. unten S. 5. ') Sutfirtalb in ?lrcl)iu für ©cfd). bea bcutjdjcn »udjbnubtl-ä 16, @. 145 9!r. 433. •>) Sbba. ©. 154 Üft. 4G5.
') ebba. <B. 182 *)ir. 563. «) ühba. ©. 182 Ta. 565. ') ©iffje unten ®. 33. ') ©icl)e uulcn ©. 3Gf. Sgl. jioffniane, Sic Ijnubldjriftlidjc Übetlicfctung Uoii aBcrtcu 5JJ. Suttjcv?, ©. VIH uubVlum 2. ") STie i>''Mrf)vitt ift bcfdjricbcii in llnfvcr «ueg.ä^b. 34^ 56;iff. "') ©icI)o oben.
1*
4 1" epistoliun 8. Pauli ;ul Galiilas ('uimneutarius. [1531.] 15:55.
c) gg beftefit fett erfdjliefiuufi ber I)anbfd;)vtftU(I)en <Sd)ä^t auä 9iöveri 91a^(aB bic Shmht Uoii einem in bcnt iUiheifobej Bos. q. 24" nuf 9?L 253» — 255'' bor= tjnnbciicn Stüct über bic ©tcUc Wnt. 5, 0, ba§ Bon !i.'ut^ev5 ^^anb gefdjriebcn ift unb in unfenii Avomnicntnv fid) uiövtlid} uncbcvfinbet.i 'Jlllcin biefeS Stüd ift üon iluii)et n)Dl)t nid)t für nnfern .Htminicntar lievfafät worbcn. 9(n bcm bctreffcnbcn ■Cvte unten int 2ert unrb fid) ,5ciöcn, ha^ iKLhcv« Oiadjfdjvift I)icv unbenni^t geblieben ift, umljvenb fie tiorijcv unb nadUjei» uncbcrgcgcbcn Wiib. S)er ©adjbcvtjfllt ift alfo bicfev: £cv .fievanegeber 9Uiver l}at, ba biefc Stelle in l'utljcvä eigener .Oonbfd)rift i'^m befannt mar, feine DJadjfdjrift aus Vuttjer-j Äoüeg an bicfeni '^Uintte beifeitc getaffen unb bafür biefcs ©tüd in «utf)erä 'Jiiebcrfd)rift eingefc^t. 3?enierfengluert ift, bafe bie fraglichen Slntter 253 ■■' — 255'' mit einem anbern, tior^erftctienbcn Stüd Don !i>utf)er§ .'panb jiufammen ein ©anjcä bilben: 331. 249 •■^—252'' [= Addilio Lutheri in locuin Hoscae XIII, üp. ex. 24, 529ff. Sed iniriim est uflu.] unb 331. 253" bis 255'= [unfer 9lbfd)nitt] aeigen ©c^crjeidjen für einen Sogen C 1 — 16 unb D 1— 2 in Cftab. 33eibc Stüife ,iufanuneu mu^ Sförcr, bcffen ^aubfc^rift fidEi getegentlt(^ barin finbet, nod) anbcrmeitig ba&en brncfen laffen. ®ie i>arianten bon Bos. q. 24" 331. 253-' — 255'' gegenüber beut Couiinentarius, meift SBorttorretturcn, tnerben unten an ber bctreffcnbcn Stelle augegeben merben.
d) aSieberum ju biefem Stüct Bus. q. 24" 331. 253='— 255'' fdjeint ein anberer 5lbfd)nitt bon t'utbcrS ^laub in bcm .«ober Bos. o. l?»-' 351. 81*— 82'''- in 93ejie^nng ju fte£)cn; bieÜeic^t mar bicfes eine 3trt Üorarbeit Siif^erg ju jenem. 3ebenfall§ Ijat biefer Slbfc^nitt nur mittclbore 33cbeutuitg für unfern Kommentar. Säix geben i£)n a(§ 3roeitc§ ber SJorftüde luieber, bie tuir unten <B. 15 ff. barbictcn.
e) 5lid)t al» auf unfern .Wonnnentar roirtenb, fonbern nur aU eine 5poraÜcle äu if)ni bjlü. jn ber 9Jöicrfi^en ^Jiad)fd;rift gcljört noc^ ein anbercg ©tuet au§ Bos. o. 17^' f)ierbcr, nämlic^ 33t. 215''— 224'. i^on i'cit ®ietri(^g §anb gcfc^rieben gctjört e§ ju ber Stelle ©al. 3, 13 'Christus nos redeinit' unb trägt an ber Spi^e bie ^lotij: Anno 31. die Septembris XII.- 91n biefem 2age Ijat ßutljer in ber Sat, toie 9{örer§ fiollcgbeft jcigt, über biefc Stelle gclefcn. 5Jian tonnte eine jrocite 'Dtac^fdjrift toer= muten. S)a ba§ Stüct bon Sietrid) in feljr ruljigcn Sdjriftjügcn gcfc^rieben ift, müBte c§ bann Slbfc^rift babon fein. ÄÜeil aber bod) bic llnterfdjicbc, an ber ^adj^ fd)rift SförerS gemcffcn, für eine äWeite 'Jiadjfdjrift bcsfelben iioiiragä jn bebeutenb erfdjeinen, tut man beffer an.iune^men, ba§ Sietrid) biefen 91bfc^nitt beS 9iijrerfd)cn .ßollcg^eftcs jn einem befonbercn ^toed ober aui^ nur auö ©efallen an ber Sad)e für fi^ bearbeitet ^at. S)ie Stelle 'Christus nos redeinil' mar überbaupt fc^r beliebt, aöir bracfen ben 91bfc^nitt als brittcä ber 3)orftüde ah.
f) ^}loä) eine banbf(^riftlid;c ^parallele ju einem Stüd bes gcbrudten fiom= mentare ift eben nur ju bud)cn: bie Quinquaginta praeconia et virtutes iusticiae propriae, unten S. 3 7 f., finbcn fid;, nid)t bon Xiut^erS if)anb, in Bos. o. 17 1' SSI. 249''— 250».^
') Sgl. ftöftliii = ftatucrnu, 21!. Siitl)er II, 662 9lnni. ju ®. 801 unb ßoffmanc, q. n. C. ©. VlII. "-) Sßgt. ßoffinaiic n. q. 0. ©. VIII Üliim. 1. — Sie Sefdjrci billig ber ^onbfdjtift Res. o. 17<-' inirb aU SBeigabe iinjercv (Jiiilcitimg nngefügt, ©. 9 ff. ') <B\tt)c ßoffiiinnc
a. n. O. B VIII «iittt. 2.
In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. 5
f;) Pin g(ücf(i(^er i^n^aU aber Oat es gefügt, ba^ uns in bcv t^rtangcr UiiilH-vtitntvl'iL'linttjcf, Ciinclicnscluank IV, 26 Sviicf6ogcn ,511 beni Aiüiiinicntav auf= ticuia()vt gcblicku finb. S)icfcl6eu betreffen cap. 3, 7 — 13 unb cin.iclnc Stellen auä cap. 5, 3 — 14. Tie .Üovvettnrcn cvftrecfen ficb auf aBintbeffeningcn nnb .Oin,5U= fügen Don 3nbaItSbernu'rfcn nn ben 9fonb, einnmt auf UnifteUen eiiter gvöfu'ren ^Partie. Sic ftanuuen beutlirf) lum i)iDvev5 .Oanb. JaS (viu^ctnc nnb (^ienane geben tt)iv al^ 4. liovftüif.
2. S)te bciit)cf}e Übcrfcljuiig bcs Atommcntav».
a) Sn bem 1. beutfd^en 33anb ber SBittenbevgev Ökfamtanggabc bon 1539 fte()t eine bcutfclje Übevfctjung nnfere» .Honuncntarä bon 3uftu5 "OJlenine. 3(u5 bem '-iHHUHivt bcvfelben, ba§ tüiv unten in: '.}(u§,vig Uncbevgeben, tft t)ier nur folgenbeö tjevbüfjubebcn : bie Überfe^nng ift •Oei'.jog 3iol)ann 5"i'icbric() ,in £acf)fen geiuibntet, auf ifcvanlaffung bon ^veunben, bcfonberg bc« ^K'entnieifteve -OanS bon 2auben= beim ^ „biefeS nebcft bergangene iav" bevfafjt unb fu^t auf 'libver, buvc^ ben ber Äouiuientav „auff» aller tremtidjft auffgefaffet bnb in biefce 33nct) atfo ,5nfanien bradjt ift". iiutberä 33rieflDerf)feI mit 5Jieninö, ber ber()ciltni§mä§ig rege Ibor, entl)ä(t Weber bon i*utl)cr5 nod) bon beä llleniuS Seite eine 3(nbeutnng über eine bie5be3Üg= lidjc 3lbfid)t ober 9(rbcit. S)ic 5]Jöglid)teit niünblid}er '•Miitteihmg bleibt offen.
1)) Sie thianger ?(n-5gabe bringt unter ben ^^'rebigten beä 3iüb«§ 1538 aud) eine „6rtlärung be^ Sprud}eä St. '.^hiuü 6olat. 1, 4. 5: 6bi-'ift^'§ ^^^ f^ \^^W f"i-' unfere Sünbe gegeben."'^ Ser bafclbft angefül)rte erftc S)rncf bon 1538 bejeidjuet bas Stüd einfad; al# „ber Sprnd) S. "^ninli. Sal. j. . . . burd) S). Maxi. Sut^er ou§= gelegt." Gin fpiiterer S^rurf bon 1551 nennt e§ aber als bie eine bon „S>bo *45i'c= bigten" i^ntbere, unb bie (frlanger ?lu'jgnbe bemerft bann bajn: „(GJebalten im 2ai)x 1538.)" So ift ber Sad)berbalt immer mcbr berbuntelt iborbcn. (Sine ä)er= gleidjung jeigt, boß biefe« Stürf feine '^Nrcbigt ift, fonbern ibörtlid; mit ber Über= feljuug bc5 5J{eniuä übercinftimmt. 5JJeniu§ i)at biefen 3lbfd)nitt feiner Überfe^ung, nod; bebor bicfelbe gan,; bollenbct ibar, offenbar al§ Sonberbrurf ausgeben laffcn, ba bicfe Stelle @al. 1, 4f. fid; bamalg befonberer 2:eliebtl;eit erfreute.^ 2)a§ Stüct ift bei ^ane Söeifj crfd;ienen, Uiii^renb ber erftc beutfd;c 58anb ber 2öittenbcrger ■Jlnegabe bei .öanä Sufft gcbrudt tourbe. — 3Bir geben töid;tige Stelleu bicfer Übcrfeijnng unter bem 2crt be§ .(Tommentarg.
3. Sie S^ovlcfung über ben ÖQlatevbricf bon 1531.
a) Sie 9}ad)fd;rift 9iötcr§ in Bos. q. 24<ä.
3Bir Ipenben un§ nun ju ber ©rnnblage, auf Inelc^er 9{örer ben Commcn- larius mit au§crorbentlid;er Senauigtcit unb Sorgfalt aufgebaut bat, nämlid; ,yi feinem ßolleg^eft über bie 3}ortefnng Siutt;er§ boni l^aijXi 1531. S)aä ^üi)x biefer Sorlefung wirb fd;on burd; äußere .^cugniffe belegt. Sucet ciWä^nt c§ in feinem
') Übet il)n f. (änbcti 11, 108 «um. 1. ^} (Sri. 9luäg. 20% 145 ff. ") 3ll§ ÜSruiib für fotf^e Sßotlicbe erfc^eiiit in bem litct bei erlviäl)ntcn ©onbetbruct? bon 1538 bie SScmettuiig: „Stilen bettübten üiib eiiäfticjEn gclDtficn l)ei'if"i' '■"■b tröftlid)."
6 In epistohim 8. Pauli ad (ialatas ('oiinnontarius. [1531.] IWS.
33vit'fe Dom 5vül)ial)r 1535 ittujcfätjv vidjtig mit bcti SBorteu: „ante annos trcs".' Vliiioliit 'liflücjcr, her banialc- in äl5ittcntievc3 ftiibicrtc, pixift in bcm ctcnfallä fdjon angcfüljvten 93viefe üont 10. Cftotcv 1531 an 3ot)ann ©c^i'abiu in ;)icutlingcn einen jnni äöinterfenieftcv naä) SBittenberg ©cfommenen: „ . . venit onim modo iusto tempore quo quacdam aiulit band pocnitonda. praelegit namque D. Martinus pater noster epistolam ad Galatas tanta diligentia et eniditione, ut praeterea nil addi possit. Quid de reliquis dicam eins concionibus atque domini Philipp! prae- lectionibus, cum res ipsa loquatur? cum cogitamus, quod res est, confluunt undi- t[ue scholastici et tanta copia hie est, quanta ne unquam fere fuit. Idee summam quam possunt, omnes adhibent diligentiam (vident, imo experti sunt rei evenlum), ut doctrina Euang. probe inculcata apud posteros maneat. Et praecipuum D. Mar- tini negotium est, ut arlJLCulum iuslificatioiiis, cuius discipuli per totam vitam manemus propter eins difficultatem , tradat. Hie enim si radices in cordibus nostris fixerit, non facile in fanaticorum spirituum errores incidemus quos cum nostro maximo dolore successum habere videmus. Quapropter nos exercere debemus in fide nostra, ne ab istis pessimis hominibus circumveniamur qui nunc undique irrepunt." S)ie Testen Sätje ,^eigen ,5ng(eic^, ein mie anfmcvffamcv ^övcr bcr 6aIateröoi-tcfung 5pflüger getnefen ift; bcnn fie entf)atten ßiebonfen, bic l'ut^ev im .fioHeg geäußert Ijat.- @in meitercS intercffnnteS 3E"9n'ä ift ncuerbings anö einer tyamilienctjronif ber CUVter in Dtürnterg, bic im Sritifc^en ^Jiufenm ju Vonbon anf6ctoaf)rt toirb, ani i'idjt gcfommcn: gin '33Jitg(icb biefer S^amiüe Berichtet ha au§ bem Cftobcr 1531 unter anbercm; „3tcm ben 23 dito i)ab idj benn ^err SDoctor Vntl)cr I)ören (efcn 3'" Steinen ßoUegio auf, ber G})ifte( -l^anli jun ßjntatern bas ■1. Gapitet Sateimfc^§."ä 3tm genaneften nnb forttonfenb aier unterrid)tet un§ 9{örcr felbft in feinem ßoEeg^eft über bie Inge ber Üortefung. (5^r notiert folgenbe S)aten: (Äapitel 1:) Anno 1531. 3. lulii quae erat lunae; am 9Janbe no^ einmal: postridie Visitationis Marias 3. lulii*; 4. 9. 10. 17. 18. (Äopitel 2:) 24. 31. Suti; 7. 8. 14. 15. 21. (Äapitel 3:)5 22. 28. 29. Sluguft«; 5.^2. 18. 19.25. 26. geptcmber; 9.10. (Äo^iteU:) 17. 30.31.«O!tD6er; 13. 14. (.«^apitet 5:) 20. 21. 28. ^JJoüemkr; 4. 5. (Äapitel 6:) 11. 12. Sejembcr. S)urc^fc^nittlid) fc^rcibt Diijrer in einer i'oricfnng 8 (Seiten naä), b. ^. in feiner au^erorbenttid) mit Äärjnngen berfe^enen Sd}rift. Sei ber Überorbeitnng jum ^^mccE ber .iperausgabe be§ .i^ommentarä fügt er bann ätotfc^cn ben einjetnen Reiten unb an ben 9{nnbcrn feitenlceife noi^ fe^r biet (jin^u.
') ©. oten ©. 1. -) äJgl. oben ®. 1 9lnin. 2; ju bcii legten ©ä^cii hii S^ricfe» ugl. cttoa bic ©inlettiittg Sutfjcr-:- jur gaiijcn äJoitciung, unten ©. 39, unb öfter. ') lluitc 9lu-jg. Sb. 34^575. 3n bcr lai flanb 8utt)i'r bamal-S bei fiap. 4. ßierabe bicfe^ Saturn nber licv= 3cicf)net SJötcr nic^t. ') G5nnj rbeu nm Stonbe bcv Seite ftcljt bic yioliy. 30. lulü 32 cpiai; erat dies Martis. Sicfc-S Saturn bcjcicljnct ben 93i'gini'i bcr §evftcllung bcs Stncfercimnnuifriptc^ auo bcm ßotlcgfjeft für ben Stutf bc-5 i^ommcntarÄ. ") .giier beim 93cginn bc-ä III. Cap.
ftcljt ba§ Sütum 11. Feb. 33; b. l). *Jtbrev ftnnb bei ber JScarbcitung bc^ Svurfcrcimouuftriptä an bicfem läge l)icr. ») Sie 9iod)fd)tittcu bc-i 28. 29. *Äuguft unb 5- September finb beim
3ufammcnl)citcn folfc^ gcotbnct, ober Bon Äütcr bnrd) a^cvmeijnngÄbudjftnbcn fcljt genau in bic ridjtigc !Heil)enfo[ge cingciuicjcn »otbcn; f. barübet unten ^um Sejt. ') ^licr ftcljt unten
am 91aub bcr Seite bic 9iotij: 18. huiii anni 33 i. e. hoc die quo aoceperuut Theologi iusiguia Doctoratus, misen■i^ma morte pcriit filius BLCuedicti Pauli abseilte patre; — ügl. 3lnm. 5. *) a5gl. aud) Unfre Slu-Sg. 33b. 34=, 570, 30.
In epistolam S. Pauli :id Galatas Cüiiuiientarivis. [1531.] 1535. 7
luobiird) bic Scfimö ii"flL'luöf)n(id) eifc^Uicvt li'ivb. Sod) jcigt ]td) gcvnbc tuicbcr au füldjcu £tct(cn bio cvftnimlidje 'Jltvibic bc? lliaimc« beim Giimieifcn bc5 neu .!piiiju= gcfüiiimencn in f)ellftem li'id)te. Siefes y3!ef)r tienif)vt übrigens nid)t bcn 3n[)att, fonbern Icbiglid) bie ("vovni bcS ^(uÄbvncf-; ober bic ¥elfevung bei' Üfeiljcufolge. Über baÄ "DJitt^ ber Sinbevungcn ovicntievt ber ü'aviantenappavat unter bem Sert bcv .6anb= fdjrift, beut mir grunbfälj(id) nUc iH'rbciferungcn, (^itnttungcn u. bergf. ,]ugett)iefcn ijobcn, um bie nripriingücfjc Ttcidjfdjrift nuiglidjft rein luicbcr^ingeben. 6in i'erg(cid) bicfev 23arinntcn mit bem lert bc5 gebrnrften .ftcnnnietitnre ,^eigt bodenbc- beut(icf) bie 9hitorfd)aft ÜJörcrS an bicfcm.
Steüentncifc finbet fid) eine, gclegcntlid) nnd) nod) eine itueite nubcrc ^anb neben SRiJrcr in bem .({'ober.' Sie eine babon fdjeint Sietrid) ,iu ge()ürcn. Slber bie betreffenbcn Sdjrift^ügc, ouSfdjtiefjlid; in furzen nnb feltcnen JKanbbcmerfnngen, fLimmcn gegenüber bem ®nn]en gar nid)t in äu'tradjt. ©5 bleibt pbcm bic 531ög= lid^fcit, ba^ bie anbere als fremb annuttenbc ■'Qanh bod) auc^ bie SUircrg ift. Siefer {)ot — nad} feiner aud) fonft beobadjteten 3(rt unb i)in für bie 6crau§gobe beS ^oni= nicntarS gonift Iiefonbere oft — feine 5Büd)cr immer tniebcr übcrlefen, torrigiert unb mit "JJoti^en öerfet)cn. Seine ©c^rift ift nu|ergeliiijl;nlid) öeränberungSföfjig, ,5. 3?. ift ber Unterfdjieb ,5ttiifd)cn bem in @ile unb bem in 3{uf;e bon it)m öefd)riebcnen fo gröfj, baß nmn .^toeifctn mlid)te, ob man biefelbc .^Janb bor fid) (jat. p-in SBedjfetu ber Jeber fc^on bringt grofje i'erfd)iebenr)eitcu ^erbor.
@ine 3?efd)reibung bea .ff ober Bo«. q. 24'', fotueit er anberc§ als bic ■)Jad)= fc^rift 3törcr§ entf)ält, fügen tuir aU crftc 3?eigabe an.^
b) *4!väpnvntioiien S^ntVr« 311 biefer ajurlffinig.
9tber uni ift ni($t nur ein SBIid in bie 9lrbett 9iörer§ bcrgi3nnt, burd) locldje ou§ ber 5Por(cfung«nad)fd)rift ber .ffomnientar tcnrbe, fonbern n)ir tonnen, tuciter ,Virüd, and) in bie 9(rbeit ii'utberj I)ineinfd)ancn, an§ ber bic il^ortefung cntftanben ift. Scr fdjon meljrfad) ermäl)ute ^cncnfer .ftober Bo«. 0. 17' entf)o(t niimltd) bon S3(. 207»— 214'', in Seit Sictridje 9lbfd)rift anfbeloa^rt, ^prciparationen Sutl^crg ju feinem ÄoIIeg. ©dpn bei obcrfläd)lid)cr Surdjfidjt ift ber ßntföurfgdjaraftet fofort beuttic^. Äurje ©üijc, abgebrodjene ^fitett- Oiumcricrungcn, 'i?erbinbungs= ftric^c, bie Sictrid^ au§ \.'ut^cr§ 93(ättern unb cinjetneu .^ftts^"- man tonnte fagen: Vljotograp^ifd) genau reprobu.yert ^at', jeigen bas obnc lücitcres. 6in äScrgtctd^ mit i){ijrcrä .ffoUegf)cft betreift big in§ einjclnfle, baß Sut^er in ber 2at biefe 9(uf= ,5cid)nungeu in feiner Üortefung benntst ^at. Siefc ^prdparationcn crftrccEcn fid) auf folgenbe Stellen be§ Oialaterbricfg: 1, 6. 7. 8f. 10; 2, 19. 20. 21; 3, 3. 4. 15. 18. 21. 24. 2öir bruden biefe ipräparationen in ber 3{cif)cnfDlgc ber öaubfci^rift afö ba^ erfte ber i>orftüde ah unb notieren nm SJanbc bie ©teüen beS Cijatater^ briefg.* 3nx 2ert bertocifen tnir bann bei ben bctrcffcnben 33ricffteUcn auf biefe 5präparation§ftüde jurüd.
>) Sgl. i^offmaiic a. o. D. <B. VIII; bgt. 3. a<. untcit ©. 41 311 3. 9 u. b. -1 Unten
©. 8 f. ') 9}g(. ju bicfcr lätigteit Stetrid)?, übtigcn-S aitberlDättä auä) 9iörct-3, nllcs nur
(Stvctdjbovc bon Snttjoi» Sdjrcibtijd) in 3H)fdjrificn ,511 faninuin, audj meine lindjttififnugen bei ..Roffmanc a. a. D. S. 42ff. *) Unten ©. 15 ff.
hl L'iiistolaiii S. Piiuli ;ul Galatiis ColllmeIlta^iu^^. /löSl.] 1535.
iöcignbcn ,vtr (fiiilcituitg.
1. 33cfcfjrct(nin9 bcr .'öanbfd^rift Bo8. (j. 24''.
Xcr .«über cutljält nuv bic ']iacl)fd;rift ilUivcvS übcv bic ©atatcvüuvlefnug. ^dificr i()v lu-finbcu fid) auf bciii crftcn iinb bciii [e|tt'n 93Iattc fotgcnbc 'üliif.^eidjuuugcn: 33(. 1'' oben am 9Janb: A -i de Clavibus:
Sa§ gcfclj geteilt ,']ufunfftigc funbe 311 meibcn bnb gut-? 511 tljuu.i
bavuntev: Ad Galatas. [Übcvfi^vift.J
lintä am 9ianbc: Duo officia pasloris: pascere, custodirc.
'Qui custodit Israel, non dornii[tat.' [Spj. 121,4] •Et ego ut bestia coram te.' [*18f. 73, 22] Sunt maiidata. tu ber 3Jlitte bt^ S9Iatte§: Abrogatio legis spiritualis. 'Audi, liiia, et vide.' p:pf. 45, 11]
Loci exhortatorii: Legis niiuae: Promissio dei:
I
uuiltiplices
Temporales
\ Aeternae
Poricula ^ Poenae / Exempla Similitudines Dicta scripturae Testimonia naturae
vel gentium merof Difficultas in facto, Auen, molestia
praesens Fructus instabiles nee benedicendi,
Securitas
Commoda
Praemia
Exempla
Similitudines
Dicta scripturae
facilitas
Testimonium naturae vel gentium
/deum favcre / angclos laetari varii: ( daenioncs lugere \ Mundum iuvari \Pax conscientiae.
Fructus
Exempla augcri.-
, dei Incommoda varia:^ hominum daeraonum frustra niti \
Posito casu fieri, tamen ) Contra- non prodesse aut durare/ incepi emendare. barauf folgt: Regunt mendacio et caede,
Danniant E[uangelium et occidunt, eripLiunt. Sann bte ^tottj über bte Sriidtegung unb ben Xitel bc§ Äommciitars : Coepta est excudi 24. lanuarii 34. anni: In Epi[stolam ad Gal[atas Commentarius ex praelectione M. Lutheri coUectus. Wittembcrge 1534.»
') = lliifte 91uäg. f3b. 30^ 467, 17. -) 2ic|e Scmcrtuiig: bng bicfe «cifpielc iiod)
öermcljrt toetbcii iotlen, jolnie bie gaiije ©egenübetftctlung feiuijeid)nct bas Slücf als einen ünU toutf Sutljerä, ben Siöret fid) Qbgc(d)tit'ticn I)nt, = Bos. (j. 24r 58t. 2b7^. ^) <B. oben ©. 3. Sa bn 2;tucf fic^ bi» 1535 tjiuäog, Ijat jd)lieBlic| ber Äominentar bie 3al)«»äol)l 1535 bctommeii.
In epistolam S. Pauli ail Galatas Commentarius. [1531.] 1535. 9
9tm unteren SRanbe: Non mirum, qiiod oninium essemus Iclissimi, et tarnen sumus oninium tristis[simi, afn[ictissimi; Sed P[aulus: expLCctamus, donec melius fiel etc. iiub: Deus qui dedisti famulis tuis in confes[sione raerae fidei eteniae triiiilatis gloriam agno[Scere et in potentia maiestatis adoraic unitatem, Praesta, quaesumus, ul liuius fRici firmitate ab omnibus sempcr invcniamur advers|itatibus.' Foliis L^utheri ....[?] 33(. l»- leer.
Sf. 2»-149'' 5la($fc^vtft bcr ©alatcrtiovtcfimg. 581. 150''-154=' reer.
St. 154'' Ternione 6. loc[ürum com[muniu-m FolLio 6 citantur (cstimonia de loco iustificationis ex Ro. et Gal. quae conferes cum 3. cap. Gal. Nota dispositionem 3. cap[itis: 1. argLumentum ab Exp[erienlia, 2. ab cxemplo Ab[rahae, 3. ex script[ura: 1. praevidit scriptura: 'In seraine' etc. 2. 'Qui ex op[eribus legis, sunt sub mal[edicto''; 'Malc- dictus omnis'. 3. 'quod ex operib[us legis' etc. Mustiis est', 'Udo vivit'; 'Verum quid' etc. 4. 'Christus red[emit nos.' 1. Similitudo de Testa[mento hominis etc. Sed lex post promis^sioncm lata est; ergo lex abrog[avit promis[sionem?^
2. Sefd^reibuitg bcr .s^ianbfc^rift Bos. o. 17'-'.
9tuf ber Snnenfeite be§ in altei ^Pergament gebunbcnen, übrigens mit feiner alten Signatur berfe'^encn DccEelä befinbet fic^ ein bon iHiJrcr angelegtcg l'cr,^etd)niä irtu-r bie I;ouptfäcl)Iic^ftcn ©lüde be§ 3nl)alt§. 3)orau§ jei "^ier nur bie ißeuicvtuiig crloäljut: Cyrographum viri dei [= Jiiut^erS] usc|[ue ad chartam 87. 3luf bcrfetbcn ©cite unten fteiien bie Sßerfe:
Eloquio celebris Cruciger virtute fideque Ne luvet insidias Religionis, obit: Maior eras, sed te retinebat Musa Philippi; Nam, uisi praeseriptum, nil legere au.sus eras.
jDann folgt ein Sorftoplatt mit ben aüorten: Vaticinia Lutbcri (|iiibiis comminatur Germaniae excidium propter conteniptum verbi, Collccta per lolianncin Amsterdamum in latina et vernacula lingua.' Unten ftel^en folgcube 3(nga6cu über bie Sßerlei^ung be§ SanbeS nad^ 9lltenburg unb feine Ütüdgabe nac^ 3ena: P[er S[agittarium F>est[itutum 3° Gal. Aug. 1666, unb: F[eria 17. Mali 1665 3loc^ 9tltcnburg abgefotget rtorben.
Sücffcitc be§ 5i3orfto§blatte§ teer.
') ®eutf(^ (Sri. 9lu§g. 56, 335. ■') Diötcr fteUt fid) l)iet 6 fötünbc für bcu locus de
iustificatione ou§ ©qI. 3 äufamtnEii, bie er ju einer ©ammluiig foId)cr ©teilen aUs Stiimer unb föatater, toe[c|e er fd)on befi^t, tjtnäufügen Initt. Ober (jnieit toir I)ier nur eine Slbidjrift unb t)nt biefe ©ommtung 8utf)er jum Sßerfafjer? 3ft fie eine SBotarbeit besjelben für boä uidjt erjdjienene Sud) De iustificatione? Sgl. llnfre 3(uäg. 5öb. 30 ^ 652 ff. ') = Prophetiae ali- quot vere et sententiae de calamitatibus, defeetione et tenebris Germauiae obventuris. CoUectae per loh. Amsterdamum, eccles. ministr. in Brema. Magdeb., Lotther, 1552.
10 Iß epistolam S. Pauli ad Galatas Conimentarius. [1531.] 1535.
2.!on fiutljcrs .'panb: St. 1»: ^eimlid^cv 9lcib, ftnbtfdE)cr rott,
Sie 3>ocl) SvDiii l)nb Ixo'xa yvfti.n'ct l)at.
Sann eine 5[rt Ütcvfdjrift 311 *|U'ä})avatiLiucii Sutljevö ^uv (Scucfis': Necessariae imagiiiationcs pro discenda tanta creaUira. S3I. l"*— 9». ^prapavationcn juv Öcnefiä.^ aSI. 9''-12'' teer. 33t. 13"— 78^ Summavien über Matth. cap. Ji fite 17, mit teeren 33tQltern
unb einer ^Injnt)! ©elcr^eic^en.^ m. 78 ''-so»' teer.
S9t. 81" — 82'' Summa, sicut supra dii-lum est de iustilicationc opcriitn.^ St. 83»— 86" Quaestio in Docloiatu D. Alljcii, Anno 1543.* S8I. 86''-88'' teer.
3n bcr ©cfirijt be§ atternben 9Jörer: SBt. 89" — 161'' Explicatio Philippi Melanchtlionis in aliquot Euangdia
dominicalia [fo in ber ^nt^att^angalje Bcjcic^net].^ 35t. 89" trägt ben
l'ermert: I[n n^omine p[atns, fLJlii, s[piritussancti. F[ecit Ju «Luam
b[ibliotliecam 48.'' 331. 162"-166'' teer. 33t. 167"— 182'' gatec^ienniö beutfc^ ^W^PP 3}letancf)tt)on§ pro suis [fo in
ber Snljattäangabc be,5cicf)net]. 33t. 183" unb'' 33ricf ftit^erS an Metanc^ttjon üom 9. [fo!l ^uü 1530.^ 33t. 184"-188" 33rief l'ut^erg on «öMand^t^on öom 21. 3uti 1530.» 33t. 188 ''-190'' teer.
331. 191"— 192'' 33rief (srncigerä on 9)Ii)coniu§, Söittenkrg, S.gebruor 1546.» a5t. 193"- 195" 33rief beS mjconiug an «tcniuä, ©ottja, 9. Wmi 1546.' 581. 195'' — 203'' Consolatio pro pastore quem fere occidit tristitiae Spiritus
[fo im 3nl)attsber3eirf;ni5], bon Grucigcr unb Metanctitljon.i'' SSf 204"— 206'' teer.
33on 33eit S)ietrid^§ ^'panb: 331. 207" — 214'' Annotaciunculae in Epistolam ad Galatas [fo im 3in^atte=
öer3cic^nt§].ii 331. 215" — 224" 'Christus nos redemit.'i^
') 35Bof)l für bie SSorlefung bon 1535 — 45. ') = Anuotatioues iu aliquot capita
Mattbaei, Scnaer 91ugg. 4, 246 ff. mtb feparot gcbtiidt 1538; tigl. flöftliti-ßnlücrmi, l'i. Siitl)cr 11,42.5. ') ©ief)c©. 22f. *) »gl. ffludjltinlb, ^ut äßittcubergcr Stnbt= imb lliiiticrfitöt.5= gcfc^ic^tc ©. 170. =) = Corp. Ref. XIV, ItUff., gcbturft 1551; «Dlftoii^tljon bot bit-fc $re= bigtcn bot nid)tbcutfci)en ©tiibentcit lateinifd^ in feiner ©tube gehalten. ") = b. b- 9törer l)at fid) biefe ?Jbid)tift im Sabre 1548 angefertigt. ■) = enbet? 8, 120; bgl. ebba. 3lnm. 1.
«) = (änbcr? S, 127 ff. [bi§: domiuentur ecclesiis etc. = gnbetä 8, 132 3. 15li]. •) Corp. Ref. VI, 27 ff. 9k. 3370. ">) 3lu§gcttäl|tte 2roftfct)reiben, 1545. ") enttoütfe jur S3or= lEJnng bon 1531; f. unten ©. 15ff. '') ©ief)C S. 24ff.
In epistolani S. Pauli iul fialatas Coniiiicntaiiu.s. [1531.1 1''35. 11
jyon ;Uövcr§ Jpanb: a3(. 224=' iBi-icf bc§ 3ona§ an Sugcnl^agcn üoiii 7. :ju(i 1527. i 331. 224^ — 227'' a3erid)t be§ iMigciUjagcn über l'iittjcvs ,Uvaiifl)cit Uliiu
6. 3uli 1527.2 Sl. 227 ''-230» ffieridjt be§ 3onQ§ über bicfclbc.-' 331. 2:i0^' am ;)fniibe:
24. Feb. 1552 f[ecit in S[uam b|ibliolliocain. 931. 230* teer.
33on 93eit SictvidEie .^anb:
33(. 231^ — 237'': 2';^e(5«acr//aTa ; scripta ab ipso [nämlt($: l'iit()cv; bcr ©iiin ift: Sictrid) f)at biefc Stüdc bon ci9cnT)änbigcn 9tuf^cid)iiuiigcu t'utbcvö abgcfd)ticben]. -.'his beut i^nljalt: Astrologia; Concc|ila auff bic \vax= nung; ä//ö. 'A/dö: y.aO' ))iteTfQovg (h'Tijro?,fjnijoovTag z(o xainaQi. aXko. Sequencia au§ bcr Voarnung*; Km ijnoxonov juoyovvTtay.ov. Quis sil nativitatis Cbristi fnictus, usus iiftt).
Sr. 238" leer.
Sät. 238'' 2;ifd)rebenartige 'Jlotij über 5^utf)er5 ^ugenb: Lutherus Erfortlie didicit 3'^/2 annos, in l'/o factus est Bacealareus, in sequentib|us duobLUS niagister. Anno 27. aetatis est doctor Tbeologiae faclus. In concione ex SulTraganeo Lassui [bgt. Äö[tItn=ÄaWcrau, 9Jl. i^uttjcr I, 53] audivit: Sine Aristotele nemo lit doctor tlieologiae. Cogitavil secum: 2ÖD finb benn .^ieroLn^muä & 9(uguft[inu§ doctores »norben?
93on 3f{örcr§ .rionb: St. 239»-242'' (Stoffen jum alten Icftamcnt (Sef. 57-11. 9}lattab.). 331. 243" teer.
i'on frember ^anb:
5ßt. 243'' — 244'' Ürdinatio niinislrorum in Ecclesia Vittembergensi. 33t. 243'' oben: In 1 Toino lohan. SLtolsii fol. 37.^
') = flatoerou, 3onQ§bricfe I, ©. 107 9Jr. 104. — i8ci biefcm S3viefc finbct fid) '^ict ol'cii ber SSetmctf: De tentatione et infirmitate M. L. non contemnenda historia. Eandeni quere in ehartis M R signatis fol. 178. JJorct »ettucift l)icr auf Bos. q. 2i» 331. '318^; f. fltofcr in Sltdjiü f. Sicfotmation^gcfdiic^te V. SBb. §eft 4 3.340. Bos. q. 24" Iritb au? itvd ui'fpriing= lic^ getventdcn .^cften gebilbct, bie iRörcr mit bcn Suc^flabcn M[agister Gi^eorgius uub M(agister Riorarius bcjcidjuct t)ottc uub Don bencu jcuc-j 200 Sl. entljiclt. 3iu Bos. q. 24^* 231. 378'' ftttjt nun folgenbet 3iücfuctlT)ei>j ouf unfetc ©teEe: Quae de hac aegritudine eorporali scripsit 1. B. I'., quaere in libello B signato inter tres [ctg. parvos b. I). Ottatibäubcu]. äÖir l)abcrt t)ict bic alte 4<eäetd)nung unjeres ©anbei. ?it)nlid)e SBcrmeife finben fid) 3. S. in Bos. q. 24'^ 331. 104": Eadem sunt in lib. B inter 3 parvos, loo auf cbeubiefc obige ©teile in Bos. 0. 17c I)ingetuieien toitb, uub Bos. q. 24i^ 331. 2951': In libro quodam inter illos 3, Wo offenbar ein nubeter biefet brei üon 9törer angelegten Dltatibänbe gemeint ift. (j. Eoft'mane. *) = 33ogt, 3<ugcMt)agcnÄ 93tiefh)ed)fel ©. 64 ?(r. 22. ^1 = ftnUietau, ^onnsbricfe 1 S. 104 9ir. 103.
') SiJgl. meine Slbljanblung beifioffmaue, Sie l)anbfd)viftlicl)e Übctliefctung Bon Sffierten 2)!. Cutljevä, 1907, ©. 54 ff. =) ©erabe auf biefen SBanb Uerrteift Siöter oft; »gl. Unfre Slulg. SSb. 27, XI.
12 li' opistolam S. Pauli ail lialatas Coimiiüiitanus. [1531.] 1535.
Son 3Jövcv§ .'panb: aSt. 245" 'lift^tcbe (ober 2)i§|)iitatiou?) über 9luguftin: Augustinus cum ail
peccalum esse voluntaiiuni, uflu. 331. 245"^ leer.
331. 245'' [bo^elt mö■W■^ tit§ 248'> .Worrettureu ju 3ot}. 14-16. 331. 248''-249'' Sof). Sugeiif^agen ju San. 12. 331. 250"' unb " Über Seut. 14 für SBiigenf)ogcn. Sl. 250'' — 252" Consiliimi Melanchthonis über beiberlei ©eftalt. 33t. 252'^ leer. 33t. 253 — 280 Aliquot Epistolae M. LutherJ, ein 1549 gebrudtcr 33ricfbanb
in Oftab; mit Jforreftnrcn unb 33erttieifungen Sförcrö, offenbar für bic
iperauSgabe ber 33ricfe Sut^erg in ber Jenaer 3(u§gabe. 331.281—310 Sententia Lutheri de Adiaphoris, 5DrncE üon 1549 in 8". 331. 311-312 leer. 331. 313 — 320 Epistola Vvittenbergensium de dissidiis Religiouis. Srncf
in 8».
Son S)ietrid^§ .«panb [?]: aSI. 321^-327'' Sifd^reben ungefäl)r au§ bem ^a'^re 1538. ?[nö bem
Snfialt: De Heli; De Icplitali; De Cicerone; De Bibliis Munsteri; De
Congruo et de Condigno; Do praesenti statu Germaniau; De Arminio;
De Duce Georgio; Cum quaesivissct Uxor: 3öa§ ift Dialeclica'?; De
Amerbachio. 331. 328" unb '' leer.
33on frenibcr .^anb: 331. 329" — 332" SiSpofitionen 'D}letandjtl)onä über 1. 2;im.:i Sicut in aliis
artibus requirendi sunt principui loci uflU. m. 332>'-336'' leer. 331.337" — 342" Scholia in Danielera^: Primum caput continet duos locos,
alterum fidei, alterum bonorum operum uflD. big cap. 3. aSI. 342" leer.
331. 343" — 345" Aidayj) svayyehtci) Phi[lippi M[elanchthonis de Merito. 331. 345" — 347" Karrurjan; de merito. SI. 347''-350" leer. 331. 350'' Quod opera non sunt meritoria.
33on Sietrid^S .^anb: 331. 351" Ludimagister; ©utai^ten, ob ein lutl^erifdier Ludiniagister intoi-
papistas feine Zöglinge sub una lomnuiniäiercn laffen bürfe. 331. 351'' leer.
3?on frcniber .'ponb: 331. 352" — 353" Articuli de quibus non convenit:^ De iustificationc; De bonis operibus; De pcccatorum enumeratione ; uftt).
1) »gl. Corp. Ref. XV, 1295ff. "-) SBgl. Corp. Hef. XIII, 823 ff. ^) iUgl. Corp.
Kef. II, 377 f.
In epistolaiu 8. Pauli iiil Uiilatas Commentarius. [l.'iSI.l 1535. 13
5ß(. 353'' — 354" Doctiiiia tie iiiprito: Sciiiitiiia secundum iiisticiam legis pollicctur opciihiis mcrituin, uftu.
m. 354'' lecv.
iijon 3)ieti;id}6 .g)anb:
581. 355" — 393'' 2)i6putattonen, j. 33. De tradicioiiil>us liinnanis; De satis- factionibus; Ulruni liceat Cliristiano in foro litigare, accusare, defendere; De potestate Ecclesiae; — Recliabitae laudantur propter servatas lia- ditiones, ergo traditiones eliamsi non iiistificant, tarnen fieri delient propter obedientiam et sie servatae merentur magna preniia, eliamsi non merentur iustificationem. Tenet consequencia, quia non interest inter traditiones nostras et Recliabitanim traditiones, seil, nostrae traditiones etiani niliil sunt aliud nisi protestationcs fidei coram ufto.
9.M. 394^-396'' leer.
35on fvember Jpanb: S8(. 397'' — 405'' Examen Ejjiscopi in ducatu Luneburgensi per Doctorem
Urbanuni Rhegiuin; büiii Wai 1538. 331. 406 ■•' unb '' leer. 231. 407"— 414-' gine Iatcinifcf;e Copia verborum, ^uerft toeltli(f), bnim t[)eo=
logifd) georbiict, bann in bunter 9{eif)e. 33(. 414''-415'' gortfe^nng ,^u 33t. 244".
Stuf ber Smienf^ite beä S)ectet5 folgt bie ^ovtfeljuug bcs 3"l)ntt5^ üer,5cict)uifle§ unb ber 3^er§:
Non gens, non regio, non aetas ulla severi ludicii exeniplis, non domus ulla caret.
2lu§gafien: A ,IN EPIS=||TOLAM S. PAVL1||AD GALATAS COM-||mentarius, ex praj- lectione||D. Martini Luthe-||ri colIectus.||VlTEBERGAE.|| Jf.D.XA'XF.JI Luca. 2. jl Ecce, Hie jwfitus est in ruinani &■ \\ in refurrectionem nmltorum in Ijra^cl, &■ in /i<jmim cui contradicitur. ]j" 5JUt 3;itct= cinfaffung, Jitctrüdtfcitc bcbrucft. 544 23tätter in Cttaö (4 unbejifferte 33lätter, a3tatt / big CC'C'XX, /. big CCXVIII., CCIX. unb 1 un= beziffertes 33tatt), te^te Seite teer. 3tm gnbe: „EXCVSVM VITE- BER-\\GAE FEH IOAN-\\NEM LVFT. jj"
ajot^anben: SBetlin (Luth. 6851), SaJoIfenbüttel ; «onbon. — @t[. 9tuäg. bc-3 ßommcntatä I. I ©. X 9ir. I.
B ,IN EPl !j STOLAM S. PA VLI |j ad Galatas Commentarius, \\ ex prcp- Icdione B. Mar\\tini Luth. collectiis. \\ VITEBERGAE. || M. B. XXXV. II Luc<e. 2. || Ecce, Hie %mßtus est in ruinam \ &> in rejur- rcctionem midto=\\rum in Ifraiil, &• in figmim || cui contradicitur. |[' «mit Jiteteinfaffung, Sitetrüctfcite bebrudt. 448 aSIätter in Cftab, te^te Seite teer. 9tm ©nbc: .JIAGANOAE IN AEBIBVS \\ PETRI BRVBACHII. II ANNO M. B. XXXV. \\"
5ÖDtf)niibeii: gBoIfenbiittel. — 6tl. Sliilfl. bei Äommcutnr« X. I ©. X 9ir. II; ^?ntijcv Annales VII p. 114 9lt. 386.
24 In epistolam S. Pauli ;ul (uiliitas Commentarius. [1531.] 1535.
C ,1N EPISTO=||LAM S. PAVLl || AD GALATAS || commentarius ex pra- le-j]ctione D. Marl. Luth. || collectus. lam denuo || diligenter rcco-|| gnilus, cafti-||gatus 2c. |[ Adiccto etiam; Indice. || VITTEBERGAE. l, M. D. XXXVIII. I Vii'tus inea per inlirmita-||tem perficitur. |]' Mit Siteleinfaffung, 2;itctvüctfcitc leer. 386 SBlättcr in Cuavt (7 iiiiBcjiffcvtc Slüttcr, matt U. tn§ GGCLX., 20 unfiejiffevte SBIättcv), 33Iatt CGGLX.'' itnb bie leiste ©citc teer. ?lm enbc: „EXCVSVM VITEMBERGAE |[ in ollicina loliannis LulTt. Aiino [j M. ü. XXXVIII. jj"
a3ott)anbeii: »ctliii (Luth. 6855), graiitfiivt a. 3Ji., SJüitdjcn ^r, ©tuttgorl, äöeriügevobc, SBülfcnlnittel. — 6tl. Shtsg. bc-:- ,RomincntQt-j Z.l ©.X 5ir. III.
D „IN EPISTOIJLAM S. PAVLI AD GALATAS |1 COMMENTAItlVS EX Pii.4is'= j] lectione D. Marl. Luth. collectus. ]| lam deiiuo diligenter recogni-|]lus, cafligatus, &c. ]| Adiecto etiam Indice. || [£iviicfcräei(^eii : SanuSlopf] ]l Virtus mea per infirmi-||tatem perficitur. || M. D. XLIII. |j' SitcMdfeite' leer. 528 «Blätter in Cftab (Sitelbtatt , Sl. 2 I)i# 503, 1 teereg SSIatt, 24 nnbc^ifferte iMätter), SBIatt A 8-\ R rr 8 unb bie le^te Seite leer. 9Im (Snbc: „[SrudEerjcicijen: :3anu§tot)f] || FRANGOFOR'I'I EX li officina Petri Bruhacliij, || Annu XLIII. j|"
5Bott)anben: flnaatcjdjc Sammlung; SBevlin (Luth. 6857), äBolfeiibüttct. — ßil. 3luSg. be§ ßornmeiitar-ä 1. I ©. X 9Ir. IV.
F ,1N EPISTOjjLAM S. PAVLI AD GALA\\TAS C03f3IENTAIUVS EX PRAE=\\lecfione D. Mart'mi Luflieri collectus, |j dühicnter rcrogni- tus, ca=llligatus, &c.\\ ADIECTO ETIAM INDICE RE^mm fcitu necefsariarum. [j VIRTVS MEA PER || infirmitatem per- ficitur. II FRANCOFORTI\\ IN OFFICINA PETRI \\ Brubacliij, Anno M. 1| D. XL VI. MENSE \\ AVGVSTO. ||" XitelrücEfcitc leer. 528 SBlätter in Dftati (2 unbejifferte Slatter, »Idt 3 bi§ 503, 1 Icereg »latt, 24 untic^ifferte ^Blätter), matt R rr 8 unb bie leiste Seite leer. Seile 1, 2, 7, 8, 11, 14, 15 bc§ Xitetä in atotbrudE.
a3Bi-I)nnben : J^nQQfcjdic ©Ig.; Scttiii (Luth. 6859), ©reifätoalb U., ©liittgntt, aßolfenbüttcl. — (5rt. 'Mii^g. hti ftommciitavä %. J ©. XI 9tr. V.
©^jätere ^luägaten. fiateinifc^: grantfurt a. 9Jl., 5peter Sruboc^ 1563; erlangen (t)erau§g. bon 3(. 6. arnüfc^er), 3 Seile, 1843—1844. - S)eutfd): SronN fürt 1714; o.ß. (^erau§g. bon Samuel Suciu§) 1717; ^alle (:^erau§g. bon 3. ®. SBalcl)) 1737; 6ulm (:^erau§g. bon 3. .&. ß. Scfjröber) 1846; »erlin 1856. - engtifd): Sonbon 1575; ber gleiche 2ejt ferner: Sonbon 1577; Sonbon 1616; Sonbon 1635; fionbon 1807; (Sbinburg:^ 1822. - ^ranjöfifc^: ©cnebae 1560; 3lnber§ 1583. - ©djtocbif^: U^jfata 1775.
3n ben (Sefamtauggaben. i'atcinifd;: aSittenbergV (1554),269>'-439^; 3ena IV (1558), l^'-lftS^; erlangen (f. <Bpätm 3lu§gaben). — S)eutf($ (bon 3uftu§ gjlcniuS) : SBittenberg 1 (1539, erfter 2)rucf), 9lbt. I, •* 1^-4'' unb I^^GGCXXXVIIP' unb Weiter iiS 14»'; ebenba 1 (1539, jlücitcr SrudE), SIR I, + •+ 1^-4'' unb P -338»; ebenba 1 (1551), l-'-SSS''; 9ntenln:rg 6, 509-890; Sei^yg 11, 1 "404; SÖnld) ' 8, 1522-2855; SöatcE) ^ 9, 1—773.
In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentaiius. [1531.] 1535.
2^otftürfc.
1. 'ij-^vn^nrntioiicH SJutfjcrs« jV"" ®ntn(cr»orlcfitiifj.'
Bus. 0. 17' m. 207--'— 214''.
\n. 207 »j rAJATA[2:
'A vooautc in frracia': Preccntum .servat: 'in si)iiitn lenitatis.' '-'I „
'Miror': non dicit: pudct me vel indignor, dolco.
'Qiiod tani cito transferimini': non dicit: apostataniini, dc(i<üati.s, Ingrati 5 e.stis; Sed pas.sivos eo.s facit mali liuin.s.
'Tarn cito': Quam facilc cadit qiii starc vidcbatiir, pracscrtim vulgns cito mit ad unnm sermonem.
'Ab eo': magna tarnen res est, non levitcr pendonda, quia a Christo vel 'vocante in gracia Christi' rapi est omnia amittere. Non est peccatnin 10 sed apostasia.
Mosi vocatio irae vel peccati, ut sit emphasis et autitesis: al), i)a§ man ber gnobe nit lütl.
'In aliud Eiiangelion': Voinnt isti eciam Euang[elion docuisse et Paulum corrigere, ut semper diabolus, ubi vere j)erdere non potest, ibi ineliorando 15 perdit.
'Quod non est': tantum valet, quod dico 'aliud', i.e. Non est aliqnid alind, i, 7
'Sunt quidam': Transfert culpam a Galatis in magistros.
'Perturbant vos': <Bo fol man ba§ finb nennen; ipsi iactant edificare et sanare. •M 'Volunt' (Sed non poterunt) 'subvertere Euangelion': Aliquot discipulos
|ö?l. 207''] subvertuut, velleutq[ue verbum eciam, sed verbura dei manebit.
Ideo pro Euangelio magis incaudescit et maledicit fortiter, bis seil. i,8f,
'Modo (post conversionem) humana doceo an Deum?': testatur snam i, lo jilcrophoriam : luste maledicit propter Deum. 35 Est ridiculum Christum facere legis latorem et promissioncm de eo
intelligere de lege alia.
Cum nihil possit altius tradi quam lex Mosi in ooclo et in terra, quam nee intelligit homo, tantum abest ut faciat.
zu 27 Lex Mose r 2S (iiodnni) f.aiitiim •) S. Ohm S. 7.
16 Jn epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535.
Ncc iilliis propheta yiost Novam altulit aiit illani mutavit, Scfl omncs sub Mose luauserunt, statuentes Moscn et sacerilociiini eins Icviticuin. C'iindare oportuno v[oliiit. ii)(iiiii.3, 10 Solus loliannes luinatur 'securim arbori' (iioii private) sed ]>iil)lico, rcgiio.
3. 15 De testamento honiiuis. 5
Argiimentuin iiifirmum ab homiiiibiis ad dciini. Inio firmissinuim. Sed oeontia infirnnim a deo ad liomLnes, ut -ii(aiii) 7,11 'Cum sitis mall',
Ego sterilis ero. 3cv. 35, 14 'Rechabitarum obedieutia'. lo
si)!«. f„ 29 'obediendum est magis Deo."
|!öl- 208^] Quia politiae et Oeconomiae leges sunt ordiiiationes divinao, ergo digue larvae sunt sui per verbum debendi.
'^,'ii 'Si esset data lex quae posset vivifi[eare.'
Quo dato sequeretur, quod noii ex promissione, tjuod est impossibile. is Ita lit, ut uiium alterum ruat:
Si ex promissioue, ergo uon ex lege 3, IS 'Si ex lege', 'ergo tion ex promissione'
•H, 'ii 'Ergo lex contra promissionem dei?'
siiim. 7,7 Non. Sed abusus legis pugnat contra promissa dci, ut IJotn. 7: 'lex so
ergo pcccatum est?'
3,24 Pedagogia ante Christum omuia, Perdicio ^ omnia extra ("liristum:
1. Quid est magistratus et omnis Status nisi paedagogia coercens nialos?
2. Sicut semel in tempore lex cessavit veniente Christo, Sic affcctu quotidie lex cessat et venit Christus semper. 25
3. Patres sub lege fuerunt sicut nos sub reliquiis legis: illi in futurum tempore et praesentem affectu seu venientem assiduo reijisa, Nos in prae- teritum Christum tempore Sed aft'ectu venientem (piotidie.
f58[. 208 ''1 Geruntur itaque res iste in finem _ „
a- . . . ■ • • • > atiectu,
Oicut gestae sunt in principio m
quae semel gestae sunt per Christum tempore,
4„bi- n, s Ut sit 'Christus heri,
hodie,
in secula'.
S f'unct.arc hls V|iiliiil. vom liiinde ehii/evnesen 7 a(d) 20 7 ähfr G ') = Jiprditio.
Iii eiiistohim S. Pauli ad GaUvtas Coiumeutarius. [1531.] 1535. 17
Errat s. HieroLnynius de patrili[us .'iub lege existentib[ii.s : Kraut sub lege seciindiim tompiis fori.-^ Scd sine lege seciindiiin afi'ectiim intus, Sieut nos sunius sub lege secundnm carncm fori« iSod sine lege secundnm spiritnni intus.
Agit in loco de lege et . . legis
Et didacticus est.
Nota: 10 'fides Christi.'
[351.209"] 'Ego per legem legi mortuus sum.' '-Ma
Pa]>ista intelligit legem abrogari earaque cereraonialem. At contra jioeins hie Paulus abrogatur et lex manet. Sieut sepulchrum et Christus. Sieut Petrus et carcer. Sieut lectus et paralytieus. Sieut puella et iuveiiis li mortuus et feretrum. Sieut a morte et Inferno Christianiis.
Ex ira et zelo loquitur: 6^ tra§ QC'^eljet ' man mxä) eum lege quam volo neseire. Aliam legem scio. Et hane quasi in despcctum legis Mosi voeat 'legem', eum non sit. 5(^ 1t)Q§ lext t)^v mir, vultis legem? En vobisMöm. 3,27 hanc meam; quid illa vobis? 20 Emphasis: 'mortuus', non tantum über ad tempus, sed plane 'mortuus'.
'Ut Deo vivam': Nota: Deo vivere est legem ueseire imo et mor- tuum esse.
Quid queritis Deo vivere per leges? non seil, vivitur deo. Ergo faciamus mala? Sic enim ista souant. 2.S O luauditam heresim: Sine lege [331. 209''] Deo virus, merito accusatur
doeens eontra legem, Sieut stupent milites vacuo sepulchro et earcere. ajjutiii.'jsM
A contrario: vivere legi est mori Deo. Vivere est neiitri gcneris i. c. sum vivus. Non sieut Monaehi vivunt i. e. serviuut Deo.
Antipophora est contra calumniam superborum et scandalum infirmo- 3« rum: Quid ais? mortuus es? Unde loqueris et scribis?
2. Antipophora alia: Quid ais? Carnem tuam video non 'Christum'. 2, -'u 'Vivo in earne', non ex nee seeundum earnem, Sed 'in fide'.
3. 'Dilexit me': ista applicatio est vis fidei. Sic non dicit ojicranus: Dens diligit me etc.
35 2" Argumentum.
'Si per legem .. ( non ceremonialem sed totam lusticia, — 2/ 21
iustieia' ' ' \ Alioqui lex est utilis ad multa, —
SU 2ff. . , am beschnittenen Bande zu 20 Rhetoricatur r zk 21 'Deo
sicut hoc
vivere' r 23 seil.] odei- sie zu 26 M.ittli. 28 r zu 27 Vivere leg! r
') V(jl. Unsre Ausg. Bd. 20, 201 Amii. 1 und Bd. 33, 682 zu S. 421, 32. fiut^erS aöcite. XL, 1 2
18 I" epistolam S. Pauli ad Galatas Coiuiueutarius. [1531.] 1535.
nrget lioc consequens, quod 'Cliri.stn.s gratis' iion 'est raortuus'. \Sßl. 210^] Ergo si (dat) per decalogiim iusticia, atlhuc Chri.stus est gratis mortiius, (juia siiic ipso iusticia esset.
Einphasis in 'lege',
Quia plus est quaui opera vel vires uostrae, ut quae lege iuvantur. s
Ipsi fatentur Caritatera esse donum Spiritus. Cum tarnen spiritus siiic Christo non sit. Sed eunt ad monstrum illud, quod e merito congrui.
Quando homo faeit quod in se est.
Ultra po.sse viri non vult deus ulla requiri.' Hec vera sunt in politia et regne racionis. Sed sicut in regno non facit quod est in sc, ita in rcgno lo graciae facit quod est supra se.
Naturalia non sunt laesa (verum est), Sed spiritualia sunt extiiicta seil, auinialis homo niansit.
:f, 3 'Spiritu cepistis, carue consumma[miui?'
1. Rhetoricatur: 'Carne consumamini'; nondum consumatis. Exhortatur ir. a pcriculü, damno. 3,4 2. 'Frustra tanta passi estis? Si tarnen' etc.
[St. 210''] Repetit argumentum cum augmento: Non solum accepistis spiritum visibililer per auditum fidei, Sod cciam
onniia quae fecistis, cognovistis, habetis ex auditu fidei. Nam ante psond- 20
apostolos habuistis et per ipsos eciam nunc non habetis.
Sicut si dicerem nunc Rottensib[us:
^ . . ... ( Sacramentarios
An Rapae tyranmdem vicistis per i . , ^ . ^ ^ •' ' J Anabapt[istas
vol jier articula fidei in Christum? ss
Nunc per imagines, per mera externa volunt papatum tollere, Sicut
Sacramcntarii gloriantnr negando Sacramentum ruere pai)am.
Non est verum, Sed stabilitur; verius gloriam suam querunt, — Sicut
pseudoapostoli sua querebant, — ut videantur ipsi fccisse externis tumultib^us
et obscurent articulum fidei qui solus fecit. Non deiicitur papa externis, 30
Sod fides est victoria nostra.
Sic pseudoapostoli peccatum v<jluut tollere et magis statuunt et im-
pediunt remissionem peccatorum. S)a§ tjclfft für belli Ijaiucn fiffc^cn.^ Ante
vietoriam encomium. [931. 211''] §in ■', cc itbcr ben bcrg; tnol gcnift uiib
gelabcn cc fc^icffcn, benn ba^ l^ccr bo ift. ar,
1 non vom Rande eingewiesen zu 6 Caritas r zu 8 Quod in se est r
zu 12 Naturalia r 14 carne consumma^ rot zu 14 Gal. 3. r rot 21 über habuistis
steht (non) zu 27 SacraLinentarii r rot zu 29 l'avisse r
') Vgl. Opern cxcg. 1, 4. '') Vi/}. Unsrc Aiisj. Dd. 34-, .-5.9/ ohni Anm. 1.
') 7). fi.'Wir s^ind hinidier!' rufen, ehe man über den Beiy ist.
In ei>i.stolam S. Pauli ad Galatas Coiniiientariiis. [1531] 15:55. lO
All omnos aucturifatcs de «pcrihiis et morcfdc. (Juasi .s|)ii-itiii saiifto
iioii lifcat varif l(»jiii de eadem rc, iit ali(iiiaiido
, ,, , ( Abstractive absoluta
de lidc i ^ seil ^
\ Ooucretux' inoaniata
de arborc velut de <r ,' , „ ,
gestaute Iriicluni.
Oinnis ailifcx de siia inateria varie loquitur.
Kt ii)si siipliistae disputant
, 1 •. . 1- • f intriiiseca
de unenim bouitate, nialicia i 10 ' [ extriDSeea:
Iraoralis siibstantialis nontrali.s. Procodatiir ergo ad dil'fiiiitiouem et videbis, cjiiod opus boniim incliidit. if' hdiiam vohmtatein et rectum dictamcn. [931. 211''] lam si, velut bos portaui uovam ', s])ectes tantum faciem operis iioii ipsuui compositum opcris, quis te 11011 ridcat in philosopliia?
Sic in theologia: Si Christum inspicias scciindum faciem hnnianam non secnndum coni- v(i positam, nihil habebis nisi hominem; et absurdum est dicere: iste homo creavit stellas.
Sic
fides abstracta est, ubi loquitur de iustificatione et eeontra, ui)i de
iiistificato,
2.', ubi de ]iremiis et operii)us, ibi loquitur de fide coiicreta, composita,
Q. , 1 r-i • i . ( persona tota, 1
uiearnata. bicui de Lluisto: uti , . ' . , > varie.
( humanitate, ueitatc sola, )
Fidei abstraetae sunt epistola ad Iloni[auos et GalLatas.
Fidci concretac
'fides per dilectionem efifica.x', o,„i ^ „
'Omnia munda mundis', ji, , ,j
sunt illa: \ 'Qui fecorit', ©ni. 3, jj
lusticia
Opus bonum,
■ji [93t. 212"] Quia necessc e.st operari fidcm, nc sit mortua.
zu 314 Fides r rot zu 5/6 Arbor r rot 8 (varie) disputant zu OjlO Ope-
nini \ " ,. .^ r rot zu 14 Opus bonum r rot zu 23124 Fides abstracta, cniicreta r rot ( nialicia ' ' '
zu 'JS Ep. ad Rom. Gal. )• rot
') Ycjl. Uiixrc AnKfi. Bd. 33, r,S4 zu S. 477, IS vnrl Cftr, -u S. ö37.
2*
20 In epistolam Ö. Piiuli ad Ualatas Commeutarius. [1531.] 1535.
Qiiare istud verbuiu: facere, opus, Iiisticia, — .suut alia iu theologia fliiain in politia, Sicut 'hoiiio' aliud est iu Deo quam in nobis. Defiuito ergo
facere vel opus, et iuveuies, quod l'acere est opus ex voluutate et
racioue, theologice: bona et recta elicere. 5
^ . , ... I bona voluntas üuid est lue ■! „ , . „ — nou natura,
I Kccta ratio?
Sed l ^., . \, (luia fides in-aecedit dilectioneui in tlieoiogia sicut ratio \ Dilectio J
voluutateni in philosophia. 10
Ergo:
®ai. 5, 6 facere bonum vel iusticia, et iudicium est: 'ex fide'
facere 'cjuae per Caritatem est efficax.'
©ei)v. 11,4 Haue regulam habes ex cpistola liebr. XL,
1. <Bi'i)ic4,4 ubi si coecus bos aut porcus Sophista Gen. 4 legit 'Habelis |33(. 212''J muuera 11 lilacuisse', clamabit: opera opera, muuera munorarespicit Dens, ciarus est textus. Sed Ebr. dicit: Tide Abel plurimam' etc. Sic 2aii. 4, 24 dicito: 'redime jjeccata tua', Scilicet fide fac hoc, fac bonum, Couverte, 20
(jj^^Hj'Jj'dcclina a malo'. 'Ciba esurieutes', seil. fide. Teutonice:
. \ from unb t()u guta, vel sie: fe^ rec^tf{$affcn fvom.
Hec est Summa omnium istarum auctoritatum. 21
Qui istis non contentatur, vadat. Res est clara et certa.
Tunc quid mirum, si istis operibus merces, praemiuni promittitur, seil, regnum coelorum, quia gratis datur fides talia mereuti.
Et recte opera tuuc iustificant seil, deificata, fideifica[ta, Sicut homo creat Stellas sed deificatus. Scriptura autem loquitur de operib[us uullis 30 nisi niaiohxoig seu fidelib[us seu fide, Sicut de Abraham fideli.
[581. 213*] Sophistae veteri odore philosophiae quo suut imbuti natura et studio, illotis pedibus in scripturam irrumpuut Et vocabula moraliter accipiunt et philosophice. Philosophia vero nihil de Deo seit neque ponit Deum vel finem vel obiectum operum Sed politicam pacem et temporalia 35 bona, foelicitatem. Sed theologia iu opere bono spectat deum qui ista prae-
zu 1 facere, Iusticia, Opus r rot zu 14 Ebrae. 11. r rot zu 15 Munera Habe-
lis r rot zu 20 Dan. 4 r rot zu 29 Opera iustificant r rot SO Scriptnra(a)
zu 34 Pliilosopliia r rot zu 3G Theologia r rot
In eiiistoliiiu y. Pauli ad Galatas Couimentarius. |löol.] 1585. 21
ciliit. I(l(i> c'Dgitiir i)riimnii fiele in euin ferri et verljo eins asseiitiri et sie prupter ipsiiiii operari.
[81.213''] 'Modicum femiciituin': 6,9
1. Non patitur ludum fatna, fides, oculu.s.'
2. SJic^tä i[t für btc äugen gut.^
3. Si oculus tuus simple.x nullam Habens parteni tenebrannn.
4. Caritatis est omnia tolerare, fidei uiliil.
5. Müdicus error iu principio, maximu.s in fine. 0. Angusta est via in coelum.
7. Fabulae: Animal Tondali super ponteni'*, hoc voluerunt.
Ergo via in coelum est linea indivisibilis puncti: couscientiae.
Contra eos Qui gravant nos invidia per ar[gumcntum charitatis.
Differnnt fides, spes*
fides in intellectu
spes in volnntate,
Sed re separari non possuut sicut duo Cherubim propiciatorii.
o nffi .• •. I ^^'^^ dictat, dirigit, docet et est uoticia
' ^ ' l spes hortatur, excitat, audet, expectat, fert.
, 1 , ^^, . • f fides verbum rei seu promissiones reruni i. e. veritas
h81.214'' o. Obiecto, (iuia< ,. '^ . . ■ , ■,
J spesrem verbiseuremproniissanispectansi.e.bunitas.
, ., ,. . f fides ijrior est ante omueni tribulatiouem, luitiumvitae, Hebr. 11. .ficbr. 11, 1
I.Onhne, ijuia^ ' , . . -i w -u ^ d
l spes posterior ex tribulationibus parta, Kom. o. siüm. 5, 3
1. Subiecto, quia<
5- A contrariis
c 1 . X ( errores . ,. J spiritus
ndes i>ngnat contra ■! , uiuicat^ ,
l hereses, \ doctrinas
I ^ , ( tribulationem , ^ ^ , , ,.
I si)es pugnat contra { et expectat bona sub malis,
( cruceni
{ fides , prudenitia . , , . . , f doctrinam
ergo { est ~ ,., \ in theologia pertinet ad ^ „ , , ^.
\ spes iortitu|do, ° '■ \ li,xbortationem
fiiltjs difl-lGcticn.
est ,,, , . quid euim est spes, nisi erectus animus? quid fides, nisi spes Kbetorica, ' ^
sapieutia et prudencia? Sicut prudeucia sine fijrtitndine est vana, ita fides
sine spc [SBI. 214''] est nihil, quia spes fert et vincit mala.
5 füt fehlt 23 Hebr. (12) 11 33 ita für (isla) vom Baude eiiujewiesen
■) Vgl. Unsre Ausg. Bd. 13, 573: fides, oculus leiben ntd)t öiel fctict^eii. ') Thiele Nr. 43. ^) Vgl. Vnsre Ausg. Bd. 32, 302. *) Vgl. F(yrsteinann-Bindse'd, Tischreden
II, 176f. Von hier ab ohne Besieliung zu unserm KumineiUar.
22 lu epistüliiui S. Pauli ad Cialata» Cüuimcjutarius. [löol.] 1535.
Siciil i'ortitiulü .sine iiriiduiK'ia est luiiieritas, ila s})es wiiiu liüe est pnit'siimjitio iu spirilu.
MvOTl'jQtOV.
,, ( miiutli , ( leoiiis
Kcffiuim l , . L'st ,. , ,. \ ,
'^ \ dci diuboli ( dracüuis.
Quid fucimu.s
Boui 1 . , ( Res Ixmu
-, ,. }.sunt lu utroqiR-, ei<ro:{ ,
Mall J l ii'^iiB uialiLs
Si vos regnatis, estis leoiics
Si uos reguainus, sumus dracoues
Sic Satan semper seae vertit eo, iibi vidut sc nucere posse iiiiLxiiue.
Quid fict?
1 spes unter (fides)
2. A^aubfd)itftlid)c ä^ürnilicit üulljcr^ 511 einer (SrHnruiig bcr Stelle
@nl. 5, B, tueld) leljtere bnuu Uüu Otöicv niiftntt fciucr yJnrtjfdjrift
in bcn Kommentar (infgcnonimcn uiurbc.^
Bos. o. 17'' SI. 81 ^'-82^
[231.81"] Summa, Sicut supra dictum est de iustificatione opcrum: (|Uod hie locus et similes sunt intelligendi de toto coniposito seu de fide iucainata et concreta. In qua phrasi non hoc agitur: quid sit fides, quae eins diiVc- is rentia propria. Nam hoc egit per totam Epistolam probans et urgens, quod sola fide sine lege et operibus iustificemur. Hie autem complectitur totam vitam Christianam, qualis sit intus coram deo et foris coram hominibus, Et dicit esse fidem, quae per charitatem operatur. Non dicit quid sit fides, neque quid sit Charitas, Sed quod utraque requiratur in Christiano. Nam -'" observa verborum vim: Non dicit 'fides quae per charitatem iustificat'. Nou sie dicit. Sophistae fiuguut et somniant talem textum hoc loco, quia ubi- cunque legunt: opera vel operari, mox suo sensu irruunt et intelligunt: iusti- ciam et iustificari, eo quod hecticam istam habent in corde, quod opus sit [581.81''] idem quod iusticia, et operari idem quod iustificari coram deo; ita 25 coguntur scripturas depravarc et depravate intelligere. Paulus vero non oBcitanter sed vigilanter, non temere sed diserte, non confuse sed proprio dicit: 'fides per charitatem Operator', scilicet ut iustificationem reservet soll
13 est 0 zu 14 qui operum meiniuerunt hinter similes vom liande einijewiesen
zu 15 per se hinter fides vom liande eimjewiesen. 16 propria (seu 0 Sed) 2'J dicit (Sed) 24 (quod) eo quod
'■) Vgl. oben S. 4; s. auch unten im Text zu Gal. 5, 6.
lu cpistolaui S. rauli lul Galatus Cüiiiraentanus. [1531.] Iö35. 2o
liilii, o])era vuro cliaritati tribuat; I^iicet et ipsi fidci opcia tril)ti;it c( cliari- taUiii vt'lut üigaiiuni fidci faciat, per quod ipisa operetur, iit .sie uoii soliuii iii.slifieet fidcs per.souam sed opera persunac cffioiat, ut sint omnia fidei, tarn iti.stificatio personae quam opera eiu.s, taiu nativitas quam convcrsatio, Sed
5 iiistificationeni sine eiiaritate, opera per cliaritatom efficit. Opera enim fimit
per charitatem e.\' fide, non iiistitia ex charitate, ut iain .sepe dictum est,
(jiiod nisi priu« arbor bona sit, fructus non fercs bono.s, Arbor autem bona
per fidcm non per cliaritatem fit, cum et ipsa charita.s sit fructus arbori.s bonae.
|a31. 82"! Significant igitur scse esse malos diaiccticos qui locos scrip-
10 turae de fide operante uou discernunt a fide iustificante; .seu ea quae dicuntur de fide sinipliciter et proprie, non discernunt de fide concreta; seu de toto coniposito vitae Ciiristianae non de parte. Sicut insulsus esset disputator, qui eisdcm verbis loqueretur de arbore substautialiter et abstracta a fructibus. Siibstantialiter enim et abstracte arbor est bona vel mala ante omuem
'■' fructinu babens naturam, vim et succuni talera vel talem secunduni geuus suum. At postea sequuutur folia et fructus secuudum gemis, (piae non sunt substantia arboris sed opera et efiectus. Si ergo arboreni in concreto praedieabis, dices eam esse quoddam poniiferum, si in abstracto, solaiii arboreni sine pomis definies. Sic fides et fructus cius sunt tuta vita Ciu'i-
-" stiana, Sed fides sub.stantia, natura, [351.82''] vis, succus et ([uac intcgrant iustitiam coram deo; fructus sunt effectus et altera, sed inferior pars vitae Ciiristianae.
1 (Et) opera, 3 iiilei (sulius) zu 5 et vvr sijie cliiu'itato vom llande ulnrjewieseu
et vor per charitatem vom Jiaiule einijewiescn zu d vor Significant eield (Nee 1. Cor. 13
in decalugo vir^tus) (Nee 1. Cor. 1.3 in cleealogLo) :m 10 loquentes hhtler scriptiirae rh
n über (de) zu 11 sinipliciter slc/tt absoluta alistracla r proprii; 12 esset ist (jesirlclien
13 ile (inrmite nudo et vic) arbore Jj vijn & ;7i suecuni (vim) 16 genns (ijd^ qd) i|
17 sunt] oder scilicet IS quodam zu JO veUit niaior et jiotior vitae Cliristiancj [erij.
\yi\s] r zu, fides ijehürhj 20 (iutegravit) integrant 22 Cliristiane (vt fides sit aninia,
opera corpus)
24 li" epistolam S. l'iiuli aJ Lialatas Coiumuutarius. [1531.] 1535.
:i. S.kit 3)ictrirl)':? für fitf) fclDft nugcfertigtc iScnrbcitiiitg
bei- 9iöici)d)cu i)ind)|"d)tift üOcr @nl. .% 13:
'Christus nos i'edeniit.''
Bos. 0. 17'-' 23t. 215^>-224\ [581. 215'^] Anno 31. die Septerabris XII.
3, Vi 'Christus nos redemit a maledicto legis pro nobis factuis iiialcdit'tiiiii.'
Cum in tales scripturae locos incidunt sophistae, nou putaot Paulum .surio locutum esse. Hiue nata est irapia illorum seutencia, quod dicuut seripturam a Paulo allegatam pugnare, cum alioqul nou pugnet. Haue s j)estilentem seutenciam Erasmus quoque arripuit tanquaui veram.^ Sic euim eoUigunt: Mosis sententia quam Paulus allegat, uou dielt de Cliristo. Itoni: in Mose non est additum universale signum 'omnis'. Item: in Mose est 'apud Deum'; hoc obmisit Paulus. Item: Moses loquitur de nocente, de sonte, de latrone qui meruit crucem; quomodo ergo potest haec sententia lo applicari ad [S(. 215''] Cln-istum qui non est latro, Sed innoceus, insons? Hec foiiasse imperitos movent. Quare facienda est distinctio. Paulus pru- denter et caute locutus est. Dicit enim Christum factum maledictum non pro se Sed pro nobis. Christus enim quantum proprio ad suam persouam attinet, est innocens. Non igitur meretnr suspendium. Omnes autem latrones, i'. nocentes, peccatores merentur suspendium et mortem. Et Christus homo gerit personara peccatoris et omnium peccatorum. Quia igitur ego, tu et nos omnes sumus latrones et peccatores, debebamus suspendi. verum Christus in se recipit peccata nostra et se pro peccatore crucifigi sinit, Sicut propheta 3cj. ;-j. ij quo(]Lue dicit: 'Cum latronib[us reputatus est.' jo
Viderunt enim prophetae Christum esse omnium maximum latronem, adulterum, furem, blaspheraum, sacrilegum, Quia non gerit personam suarti nee est filius iste de virgine natus innoceus Sed peccator qui commisit omnium nostrum peccata, Hoc est: recepit iu se et suum corpus peccata nostra pro iis satisfacturus. [Sl. 216*] Lex igitur eum compreheudit, quia 25 Iuvenil eum cum latrouibLUS et peccatoribLUS couiunctum. Periude atq[ue cum magistratus aHquem inter latrones, quanquam inuoceutem depreheudit. Voluit euini Christus esse socius peccatorum, voluit communicare cum carue ajiiuti). u, 19 et sauguiue eorum qui essent peccatores maximi.
14 enim o quantum (ad) zu 16 centes, peccatores r [die Zeile endet mit nu,
— eine Flüchtiglceil beim Abschreiben!] et mortem vom Sande eingewiesen l'J nostra
c aus nostrum 21 (p[eccatorem) latronem 23 iste vom Bande eingewiesen 23 com-
prehendit (eciamsi sit innocens)
') Vgl. oben S. 4. '') Vgl. De servu arbitriu Unsre Ausy. Bd. IS, 723.
In eiiistolaiii Ö. l'auli lul (Uilatas Coniuientarius. [1531. | 1535. 25
Hac cognitione beneficionun Cliri.sti, quod in suuiii corpus no.stni peccata recepit, privare uos voluut sophistae qiii statuuut Christimi iioii peccatorcm pro uobis factum Sed exemplum. lüde fit, ut euni iudicem et tvrannum faciant et mctuaut eum, quia loiigc adliuc ab exemplo cius ab.sint.
5 Hie gravissimus error est. Nos autem debemus Christum iuvolvere vel iuvolutum cognoscere carue, sauguiiie, morte et peccatis nostris. Neque est, ut excusemus aut vereamur absurditatem, cuui dicimus Christum pccea- torem. Aeque enim absurdum est dicere filium dei a deo occisum esse; fides [331. 216''] autem et a deo occisum fatetur et uou veretur Chri.stum
lu dicere pcccatorem omuium peccatorum. Sicut quoque dicitur 'Aguus dei',3oii- i,i'.i Sed (jui portet peccata muudi. Agnus e,st iuuocens, Sed premitur tameu reatu tocius mundi. Hie simul est inuocens et reus. Ea mala quae ego et tu gessimus vel gesturi sumus, Sunt eins peccata. Hanc cognitionem Iin|)ii sophistae uobis obseuraruut.
15 Sic nihil veretur Esaias dicere: 'Dens omuium uequitatem in eo posuil.'Jci 53, «
Haec vocabula uou sunt exteuuanda sed relinquenda iu propria et gennana sua siguificatione, quod portaverit iniquitates nostras et pro iis puniri debuit ideo, quia a uobis in eum reiectae sunt et ipsi imputautur. Sic })salmo 41 ipsc dielt: 'Domiue, miserere mei. Sana animam meam, quia PECCAVI~4»i. »i. 5
20 tibi'; loquitur enim in persona Christi; et ps. 40: 'Compreheuderuut me*f-'iö. '^ iniquitates meae' et in alio psalmo: 'lusipieucia mea non est abscoudita a me.' *!• i;9. «
Hae sunt voces Christi non [351. 217*] inuocentis sed eins qui recepit in se peccata tocius mundi. Per caritatem enim Dei qua Dens uos amavit, Impositum est ei peccatum. Lex igitur, videus in eo peccatum, dicit:
Vi Christe, vis tu reus esse, spondere et satisfacere pro illis? feres ergo poe- uam. Sic Paulus recte haue legem generalem de Christo citat: 'Maledictus sit omnis pendens iu liguo.'
Est autem summa uostra consolatio sie Christum iuduere imo iuvolvere meis, tuis et tocius muudi peccatis. Et Christus ad huuc modum iuspectus
3u faeile toUit fauaticas opiuiones adversariorum de iustificatione. Ipsi somniaut de sua Caritate, quod per eam veliut tollere peccata. Hoc est Christum exuere et evolvere peccatis et facere iiuioceutem, Nos autem ipsos gravare peccatis, spectare peccatum positum üi me et non in Christo. Hoc si verum est, quod nostra dilectio tollat peccatum, ergo Christus neu jiortat
35 peccatum, Sed nos ipsi. Sin autem hcc^ vera est: 'Agnus dei qui tollit peccata mundi', Item hec: 'Cliristus fac-[S(. 217''] tus maledictum pro uobis', clare sequitur nos non iustificari per dilectionem seu Caritatem, quia peccata non in me sed in Christo sunt posita, Quae si per Christum tolluntur, ergo non tolluntur per me.
34 verum bis peccatum vom Rande elnijeiciesen für (fit) 38 iu (1.) c aus me ') Erg. sententia.
26 Ii epistolaiii S. Pauli ad Galatas Couuiifutarius. [1531.] 1535.
Haec est iucuudi.s.sima omuiiiiu doctrinuriini: habere nos liauc inetfaliilciu et iiieiuuTabilem Caritatem Dei, qiiod videus Dominus Deii,s nos per legem opprimi, mi.sit filium suum et posiiit mea peccata in colliuu eins et disit ad eiim: tu sis Petrus ille uegator, tu sis peccator ille qui eoraedit pomum iu paradyso, tu sis adulter David, In summa: tu sis omnium hominura per- 5 sona, qui ferens omnium peccata, et Cogita, ut solvas, ut pro iis satisfacias.
Lex igitur cum venit et nullum in toto mundo peccatum videt nisi iu uno hoc homine Christo, Aggreditur eum et occidit. Tunc per huius hominis mortem totus mundus purgatus et expiatus est ab omnil)LUS peccatis, a morte [33t. 218"] et omnibLUS malis. Et si totus mundus crederet, deus lo nullum peccatum nusquam in luuudo videret, Sed essent omnia sancta et j)ura et si quae peccati reliquiae restarent, hae prae nimio Sole Christo nou cernerentur. Est igitur magna res unum hom>tiem Christum portare peccata muudi Et valet contra iusticiam carnis. Est enim haec invicta antithesis: Si peccatum est in uno Christo, ergo non in me, noa est in mundo. Si is ipse est reus omnium, ergo nos sumus absoluti, non per nos Sed per illum.
Sic concurrunt in unam hanc personam duae res summe coutrariae: Maximum 1. et solum peccatum et may'ma ac sola iusticia. Oportet igitur alterum ex his cedere. Couclusit enim deus haec duo iu unam hanc per- sonam Christum. Peccatum impingit omni furore in iusticiam. hie quid fit? 2o Iusticia est aeterna, imortalis, invicta, iusuperabilis. Peccatum quoque est dorainans iu toto mundo et est quasi Deus mundi cuius est maxima potcncia. Absorbet omnes reges, [S8I. 218''] principes mundi et omnes horaines. Pecca- tum igitur quod tam potens est, incurrit in hunc hominem ueque videt es.se personam iuvictae iusticiae. Necesse igitur est, in illo duello absorberi 25 peccatum et vincere iusticiam. Sed quomodo vincit? Christus moritur et iu Christo Universum peccatum et manet regnatrix invicta Christi iusticia, Sicut cauitur iu ecclesia: 'Mors et vita duello conflixere miraudo.'"^ Dux vitae mortuus regnat vivus. Mirabile videlicet duellum in quo concurrunt mors et vita, peccatum et Iusticia et potentissLimae duae mundi imperatrices, so Mors et peccatum, sie colliduntur per Christum, ut mors in toto mundo jjDicn 13, 1 1 nihil sit et nihil peccatum, Sicut propheta dicit: 'O mors, ero mors tua.'
Idem certamen fuit benedictionis cum maledicto. Benedictio, miseri- cordia, gracia summa est in Christo. In hanc beuedictionem incurrit malc- dictum legis et vult absorbere hanc personam. Sed [f8l. 219*] nou potest; 35 fit igitur, ut pereat maledictura. Nam si iusticia quae in Christo est, vinci posset, vinceretur quoque Deus. Sed hoc non fit. Est enim omnipotens.
3 (i /== i)renii?7) opprimi 80) huius hominis vom Bande eingewiesen für (eum)
12 et si bis hae vom Manch einijeioiesen 15 (illo) uno vom liande eingewiesen 18 ac
c aus et 25 personam c aus princ^ipem 31 sie o
') A^lS der Ostersequenz Victimae paschali, Wackerncifjel, Das deutsclie KirchenMcd S. IS Nr. 32.
In üpistoliim S. Tauli :iil Galatas Cumiueutarius [15:jl.] 1535. 27
Viucit aiitcm Christus inonstra iJla: peccatiini, mortem, iiialwlictum siue proliü et armis in suo corpore et in se ipso, Sicut Paulus gravitcr dixit: 'Triumphavit spolians ))riiicipatus in seipso' etc. Si quis hoc digua ""i- 2, is oratioiie expouere posset, quod tauta res debuit geri in uua ilki persona et 5 tolli tota creatura et mutari per cum, ut victa sit mors, peceatiim, niale- dictio omnium hominum, videret clariss[ime sequi: Ergo ubi Christus reguat, ibi uon est peccatuui, non mors, non diaboius; ubi autera uon rcgnat, ibi sunt et dominautur. Garant autem hac victoria omues qui non credunt.
Haec sunt capita nostrae doctrinae quae Sophistae obscuraruut. Vides
II) autem hie, quam necessarius sit aiiicuhis, credere Christum esse filium dei. Nam Arrius, cum negare cepisset di vi- [S8t. 219'^] uitatem Christi, Statim cciam cecidit ab iioc altero articulo, quod Christus esset redemptor. Nam vincere in se ipso peccatum mundi necesse est luiius et veri dei opus esse. Necesse enim est peecato quod in et super omnem creaturam dominatur, divinam
li potenciam opponi. Nam destruere mortem in seipso est dare et habere vitam in seipso. Haec autem est diviuitas; est enim creare et anuihiiare; id quod solius est dei. Cum igitur scriptura dicit Christum iu seipso vicisse peccatum, ergo Christus est iusticia quae naturaliter est deus. Hinc sequitur, quod qui negaut divinitatem, totum Christianismura negant et
-u fiuut plane Turcac. Quare hie locus iustificationis diligenter discendus est. Contiuet enim in se omues alios fidei nostrae articulos. Nam cum docemns fide nos iustificari, eo asceudimus et pervenimus, ut cogamur dicere Christum filium dei esse. Prodest autem nos multos iu his cogitationibLUs et specu- lationib[us esse; non enim sunt ociosae, sed maxime prosunt.
25 [331. 220"] Videmus autem hie miserabilem Sophistarum coecitatem qui
istis maximis imperatricibus, peecato et morti, nos nudos obiiciunt cum nostris operibus. Cogita quaeso: quid est homo contra mortem? quid est contra peccatum? Sed haec illi non vident. Committunt nos solos cum his monstris et faciunt nos decuplo niaiores peccatores, quia tribuuut uostro
3u operi divinitatem et maiestatem divinam. Nam destruere mortem, vincere peccatum Solius maiestatis sunt opera. Sunt vera creatio. Sic igitur cou- stituunt nos Deum, faciunt ex nobis idola, cum dant operibus nostris ea quae sunt Maiestatis diviuae et coustituunt nos decuplo maiores peccatores, maiores idolatras, quam fuimus, cum adhuc essemus gentes. Verum enim
35 est illud Christi in Euangelio: 'septera nequiores Spiritus' illorum cordaiiuf. ii.m obsidere qui a fide decidunt, cum ante cognitam fidem ab uno obsidereutur.
3 Triumphavit (in seipso) 6 videret bis sequi yoni liande eiuijeioiesen 15 et
Iiabere vom Bande einijewlesen 20 iustificationis vom liande einyeiviesen 26 impera-
tricibus (nos) 28 vident (dant ista) 30 (divinamta) divinitatem ferst tvar yeschriebcn
divinam, dann Icorrlt/iert diviu(am)ta, endlich <janz yesirichen und neu ijeschriehen] 33 pec- catores (quam)
28 lu epistolam S. I'auü ad üalatas Commentarius. [1531. | 1535.
[!Bl. 220''] Nos igitur retiiieamus luinc doctriuaiu quae ducet Cliri.stiim pro noliis factum maledictum et sub iram dei recepisse in se incaiii per- sonam et dixisse: Ego admisi illa peccata quae Martiniis admisit. Ideo enim cogitur ferre poeuam et iram dei. Et hoc vult Paulu.s dicens: 'vtieq vfiöJv.' Non pro se factus est maledictum sed pro me. Nisi enim mea et r. tua peccata in se recepisset, nihil iuris lex in eum haberet; fuit enim iustus et liber ab omni crimine. Quare neque mori potuit. Mortis enim causa peccatum est. Sed quampriiuum mea peccata in se recepit idq[ue volun- tarie et suam iustam ac innocentem et victricem personam mihi donavit, pro me factus peccator et uocens, liberatus sum per ipsum a maledictionc, lu Nou per me. Nam ipse volens pro me maledictum est factus, dicens: Pro mea persona sum innocens, sanctus, nullius egeo. Sed exinanibo me. Sus- cipiani vestem et larvam [tÖl. 221*] tuam et pro te paciar, ut tu libereris. Est igitur in lai'va mea compraehensus et crucifixus; cum tarnen non posset mori, liesurrexit igitur tcrcia die, Sic ut neu inveuiretur in eo ueq[ue mors 15 ueque peccatum nee larva mea. Qui igitur ad iusticiam aspirant, illos necesse est huc venii'C.
QuicunqLue igitur crediderit hoc, habet haue victoriara et innoceuciam Cliristi, quantumvis sit peccator. Porro haec non possunt compraehendi Caritate nostra sed sola iJluminatione fidel et intellectu. ergo coucludimus 20 solam fidem iustificare. Quateuus enim credis, certo haec omnia habes, remissionem s[cil. peccatorum et victoriam mortis. Si credis nullara (!sse mortem quae tibi nocere possit, nulla est. Ipse enim mox-tem sustulit et vult credi : quemadmodum nulla in eo est larva peccatoris, nullum vestigium mortis, ita nee in te esse. Quare cum terret te conscieucia, larva peccati, 35 cogita va-[!8t. 221'']num spectrum et diaboli illusionem esse. Revera euim nullum est peccatum, nulla mors, nullus diabolus, si credis, quia Christus omnia haec vicit. Victoria haec est certiss[ima neqLue defectus in re, sed in incredulitate nostra est. DifBcile enim est ratioui, credere ista. Tum accedunt sophLstae cum perniciosis suis dogmatib[us et Satan qui hoc unum 30 aguut, ut obscurent nobis haue Iraaginem triumpliantis Christi, vitam et iusticiam nostram. Et propter hunc potiss[imum articulum sustinemus tau- tura odium Sathanae et mundi. Sentit enim Satan vim et potenciam huius doctrinae.
Confitemur auteni haue victoriam Christi quotidie in Symbolo Apo- 35 stolico, cum dicimus: 'Credo Ecciesiam sanctam.' Hoc quid aliud est quam: nullam iu ecclesia mortem, nullum peccatum video? Qui enim creduut, sunt simpliciter Sancti, non peccant, non sunt rei mortis, Sed vivunt per- petuo et sunt domini peccati et mortis. Verum haec fides tantum cernit.
9 (quae est) et victricem vom Bande einycv:iese7i 24 eo(s) 37 (uuscjuam)
uullum
In epistolam S. Pauli atl Galatas Commtntarius. [1531.] 15.'i5. 29
(liiia (liciiiuis: 'crcdo.' Est autciu tidcs rcrmn invisihiliiiin.' (^1101! si tHiu. n, 1 [3Jl. 222"] Oculos tiios consiilas, diversum iudicaljis: vides oiiirn proxiniimi tiiiim adliue vexari peccatis, laborare et fide et moribus, agi affectibiis, ira, irividia etc. — , ergo nou est 'Sancta ecclesia'? Sed hie negamiis consequen-
s ciaiu. Qiüa si specto personam proximi, video peccatorem; Sed si Christum specto in quem quantumvis iufirma fides eredit, Nulla in proximo peccata vidco. Ratio est, quod peccata tocius mundi non sunt ibi, ubi spectaiitiu" et senciuntur. Nani sccuudum theologiam uulla mors, nulhira peccatum est in mundo. Sed secuuduni philosophiam et rationem peccata uusquara sunt
10 nisi in mundo. Sed nos in tiieoiogia sopiiisticam haue philosophiam non sequiuiur (juae dicit cjualitatem inliacrere subiecto et Sicut in pariete color, Sic in corpore herere \äcium, Sic peccatum in cousciencia; Peccatum igitur esse evacuandum per contrarium motum, S[cilicet per Caritatem. Hec omnia sunt impia; vera auteni doctrina est, quod revera nulhmi peccatum sit in
15 mundo, quia [St. 222''] Christus peccatum vicit in suo corpore, et tantum ibi est peccatum, remanet, ubi Christus non creditur; ubi autem creditnr» ibi simpliciter nulkim est peccatum. In carne tameUj quia nondum perfecte credit, Sed est meretrix impura, reliquiae peccati haerent. Sed sunt iliac quoq[ue in Christo mortuae, quia propter fidem in Christum non impu-
20 tantur.
Est igitur hoc suiiimum argumentum contra iusticiam operum (juod Paulus hie urget: Non lex, non opera, Sed Christus rederait nos. Sic enim argumentatur: principio hauc^ ponit: 'Omnes qui sunt sub lege, sunt male- dicti.' Deiude subiungit: 'Christus nos redemit a maledicto.' Ex hac mani-
25 feste concluditur: ergo lex et legis opera nos non redimunt, Sed magis intrudunt et involvunt nos in maledietionem. Sicut autem Christus aliud est quam lex, Sic eciam redemptio aliud est quam opera legis. Ubi autem Christus non est, necesse est mauere maledictum. Neque possunt dicere adversarii, quod Christus per Caritatem efficitur. Christus enim non est
M meum opus, Sed est aiiud [ffil. 223"] quiddam quam opus quod ego facio. Nulhis enim Papista quantumvis insanus dicere audebit Elemosinam quam dat egenti, Obedienciam quam praestat suo magistratui esse Christum. Christus enim est persona, deus et homo simul, non est hoc aut illud o[nis. Textus autem dicit Christum pro nobis factum maledictum, ut redimeret
35 nos a maledicto; ergo opera et lex non redimunt nos Sed Christus. Quo- modo autem appraehenditur Christus? nimirum solo intellectu, hoc est sola fide. Et haec proprie speculativa vita est, ubi sola speculatione apprchon-
10 in(m) (1.) philosphiam 14 revera vom Rande eingeviesen 17 (tnuia) tarnen 28 (sub) maledictum, dieses c aus maledicto iieque c aus nee qnispiiani 3.5 per-
sona (ex)
') i5r(jr. propositionem.
30 lu epistolam S. Pauli ad Ualatas Cominentaiius. [1531.] 1535.
(lin)ii.s Christum i. e. fide qiiae est diviua speculatio, ncmpe inspectio criici- j. SKofcai, sfixi, iuspectio serpentis in de.serto, ut cogitem: Ecce Cliristus hie pendct iu peccatis nieis. Ciarum ergo est solani fidem iustificare.
luepte nugantur Sophistae de specidativa et activa vita. speculativa ouim vita est Euaugelion: in haue postquam ingressi sumus, hoc est: post- s quam cepimus credere, tum sequitur Activa vita, hoc est lex. [931. 223''] Ipsi dixerunt speculativam esse imagiuari in cella nescio quae, Sicut Rotteuses et Anabaptistae nun docent. Sed speculativa vita debet esse conclusa et directa iu verbo dei, ne speculetur aliud quam Euaug[elion. Lex autem Activam vitam docet quae neu compreheudit Christum, sed exereet se erga lo pro.ximum.
Manet igitur haec sententia Pauli Christum, postquam omnes sub malcdicto sumus, sustulisse maledictum, neq[ue aliud oppoui irae aut iudicio dei ])otest quam hie Christus. Ciarum autem est, quod Christus non est lex, non actus elicitus Sed persona divina et humana quae suscipit legem, a maledictum, iram, non pro se sed pro me; ergo vis est iu particula vtieq ■fjfiäiv, Ne fingamus Christum esse privatam persouam (8icut doctores som- niant et S. Hieronymus quoq[ue) quae pro se sit iusta. Est quidem verum: est persona puriss[ima, sed haec pura persona nondum est Christus. Tum autem est Christus, cum meam peccatricem personam in se recipit et donat 2u mihi suam personam [St. 224*] iustam et sanctam, cum Rex et sacerdos fit et dicit: Ego saucta persona volo tibi servire, incedere in tua persona, volo i'iit. ].>., 5 te portare in dorso meo, Sicut ille errantem ovem. Haec qui firmiter fide apprehendunt, sunt iusti et haec una et sola iustificandi ratio est, extra quam est lex, maledictum, peccatum, mors, infernus. 25
2 (inscrp) inspectio serpentis ö'fi postquam vom Rande eingewiesen
4, Scdjyunb^njrtnjig 2)rurf6D9cn mit Dtürcrfcfjcn Ä'orrcftiircn ^um fiomiiicntor ömt 1535,
ßxlanger Unitierfitätäbibltotl^ef, Simelienfc^ranf IV. i
S)tefe 26 Srudbogen finb trgcnbluo'^er aBgdiJft ttorben. Sic einzelnen Stücfe cutf;a(tcn [tct§ ^tuci, im offenen Sogen ncbcneinanber liegenbc Seiten, bic natüvücl) im gefalteten Sogen cntfpvedjenb augcinanber liegen, ©te finb ftet§ nnv einfeitig tiebrurft. Metjtfoi^ finb ^mei Sogen mit be'n Sfiictfciten jufammengefleBt.
3ur leidjteven Ükrfidjt beziffern Itiir in ber fo(gcnben ^ufammenftellung iinb bann aucfi unten im 2;ej:t innertialb her in Setvad)t fommenbcn Sogen jebe ©cite cinjcln öon 1 6i§ 16.
») Sgl. oben ©. 5.
In epistolani S. Pauli ad Galatas Ci)i«meiitarius. [1531.] 1535. ;tl
Scv l'oKcnbi'tc Jtucf tviigt bic Sißiintuvcn A tn§ Z, bnvnuf a tii s, bnnn uiicbcv A &t§ Z iinb citblid) aa, lih uflu. 'Sic 2(5 Snufdogcn (^cfjLnxii bcn ©igiin^ turcn c, g, li, i, k iinb 0, S (jtoeitc ÜJcitje) an. Seiic cnt(;nltcn .ffap. 3, 7 -lo, biefe 5, 3-14.
Sie StucEbogen fiiib folgcnbc:
,Su Äa})itcl 3 *B. 7—13 gcljövig:
linlä: vccijtä:
clOunbc?, oljne Äonetturcn. ?hif bcr gfJürffcitc ift nufgenebt:
i 8 unb i 9, le^te ©eite mit ben Äovreftmxii : pii- isla, dieerc in pio isla (litore; reliogioso in religioso.
lints: g 11 alimiir Interim in gremio ii§ g 12 lormalitcr faciaimis; ved;t§: g 5 bi§ nusquam cxistciis. Siefc il<cvfd)ie'6ung entftanb buvd) folgcnbc fiorrcttnr: Urfprüngiiifi [tanb tjintet existcns: non cngitat por roflani rationcm bi§ tali lusticiario, ma[|nGt. Soju ift om SHanbc bcmei-Et; „5Dq§ gefjovt l^inbcv 3nn bie 15. coiiinmam" [g 15, h)o c§ ficf) jeljt in bcv 2nt bcfinbct]. ©tatt bcffcn ^ei^t c§ weiter: „SHaä) bem cxisluns fol folgen ci Ita(iLUf cum Paulus", lüie c§ tatfödjlid) jct^t in g 5 bcv Sau ift. Sabnrd; ift bann anc^ hie 5)ieBentD(nnine jeljt tierteitt anf g 11 unb g 12. 3m übrigen entf)alten beibe fiolumnen nur S)vuif= feljlerbcrid^tignngcn.
g 4 unb g 12 [öon Quik) aulem non fit] bis g 13 [big tuemur]; ^ier föirtt jene 9inbcrung be§ lerteä in g 5 nod) nac^. ßorretturen : g 4: Nam et ipsi Sophistac in: Quin et ipsi Sopliistae. ©onft nur £irndfc[)(er= beridjtignngen.
h 14 unb h 3. 3n beiben Äohimnen Werben 3nf|alt§bcrmerfe hinzugefügt, nämtid) ii 14: Lex niliil praecipit quam charitatem uub h 3: Opus Cain unb: Fides extra opus et cum operc. Sonft nur Srudfe^terberidjtigungeu.
li S unb h 9. S)ie 3nf)alt§angabcn h 8: Tlieologica granimatica; h 9: (Vocahulum f,u ieiuli) Faccre morale et Theologicum unb: Esse sub operibus Legis Werben f)in,^ngefügt. i^txnex h 9: quod in Theologia nihil est Wirb forrigiert in: qiiae in Theologia non valet. ©onft nur 2)rudfe(j(er= bcric^tigungen.
liGunblill. Sie 3nl)alt§angaben h 6: Fides divinitas est operum; h 11: Ficta fides. Fides informis et formala. Fides infusa et acquisita Werben hinzugefügt.
i 16 unb i 1 unb auf ber 9tüdfeite aufgetlebt:
c 2 unb c 15; beibe otjuc Äon-efturen.
i IG unb i 1. ^n Äolumne i 16 ift Estquc haec invicta et irrefragabilis Anli- thesis seu contradictio erfetjt burc^: continet enim hanc invictam et irrefragabilem Antithesin, videlicet ufw. ©onft nur S)rudfet)tcr= berid)tigungen.
i 10 unb i 7. 9hir S)rudfcl^Ierberid)tigungen.
i 10 unb i 7. 3n ßotunmc i 10 ift bic 3n()alt§angabe: Gliristus peccator omniuni niaximus (jinjugefügt. ©onft nur S)rudfcf)Ierberid)tignngen.
32 lu epistolam S. Pauli ad Galatas Conimeiitarius. [1531.] 1535.
linlä: veditä:
i 8 unb i 9. 9hii; Svucffctjlcrbcvidjtigungcii.
i 2 unb i 15. 3n 12 ift btc Snf^attgangabe: Fides formata, informis otc. i)'\n^u-
gefügt; in i 15 ift nadj plenissima eingefügt: ((|\ioii possuin) qnae
docet nnb fjinter blasphenius ift et violeiilas jugefeljt. klGnnbkl. 9iuv S)i-nctfcl)tcrbcrid^tigungen. k 12 unb k 5. 3n ßolumnc k 12 ift bic 3inf)altgangaiic : Lex non rciiimit a male-
dicto legis etc. tjinjugcfügt unb Cum vero oportuerit fovvigiort in:
quia oportiiit ipsiim; k 5 finb bie 3in§oIt§angat)cn: Opera divinae
potentiae unb: Caecitas Papistariun l^injugefe^t. i C unb i 11 unb auf ber Müdfcitc aufgeflelit: k 10 unb k 7. SBeibe nut S)rucffef)terberi(^tigungen. k 8 nnb k 9. 3n k 9 ift tjinter inaestiinai)ilia eingefi^oben: bona. Sonft nnv ®vuif=
fet}ter'6cri(^tigungcn. i 14 unb i 3. C^ne Äonettnrcn. 3tuf ber 3iüiifcitc auf gef lebt: k 2 unb k 15. Dlur Drucffetjlcrbcrii^tigungen. i 2 unb i 15. 3n i 15 ift ^intct in Paradiso cingcfc£|oben : Latro ille in Ciuce.
©onft nnv 2)vudfe^lcrBevid}tigungen. k4 unb k 13. 3n k 4 ift bie 2!n^alt§angnk : Divinitas Cliiisli, in k 13: Speciilativa
vita ^^injugefügt. ©onft nnv Srudfe^lcvbevic^tigungen.
3u Äapitet 5, fß. 3 — 14 gehörig: 016 unb Ol. 9iur 3)ruiifcf)(evberic^tigungcn. 0 8 unb 0 9. 9iur S)ructfet)teibcrid;tignngen. SIC unb Sl. 9lur S)vuc!fef;IctBerid)tigungen.
hl epistulain .S. l'auli ail (iahitas Ci
L'iaanu.s. [1031.] 15;:!5.
33
Coiiiiiieiitariiis in Epistolaiii ad Oahitjis.
D<-] m. A]
Praofatio D. Martini Lutheri/
ix ipse credo, tarn verbosum fuisse me, cum euaiTurem publico haue Sancti Pauli ad Galatas Epistolam, quam hie me libelhi.s exhibet. Et tarnen seutio meas eogitationes esse omnes quas in ;, hoc seripto per fratres tanta diligentia signatas reperio, nt fateri cogar vel omnia vel etiam plui-a fortasse in ista publica tractatione a me esse dicta. Nam in corde meo iste unus regnat articulus, scilicet Fides Christi, ex quo, per quem et in quem omues meae diu noctuque fluunt et refluunt theo- logicac eogitationes, noc tameu comprehendisse me experior de tantae lü altitudinis, latitudinis, profuuditatis sapientia nisi infirmas et pauperes quasdam primitias et veluti fragmeuta.
Unde et pudet in tantum Apostolum et Organum clectum Dei meas tam egeuas et frigidas commcntationes edi, Nisi quod ipsum pudorem depu- dere cogit et impudenter audacem esse, infinita et horribilis prophanatio et 15 abominatio quae in Eeelesia Dei semper saeviit et saevire hodie neu cessat ad versus unicam hanc et solidam petram, quam uos iustificationis lociim dieimus, Hoc est, quomodo uon per nos ipsos (haud dubie nequc per nostra opera, quae miuus sunt quam nos ipsi) Sed per alienum aiixilium, per Filium unigenitum Dei, Ihesum Christum, simus a peccato, morte, Diabolo ■M rcdempti et vita aeterua donati.
') Menius stellt dieser Torrede Luthers m seiner Übersetzimg eine Widmung an Hersog Jdimnn Friedrich zu Sachsen voran, aus der wir hier folgendes wiedcrgebeti: 3cf) ^flb bie|eg :icl)cft Vergangene iov bic 9(nälegung beS ©fjtiDitbigen bnb §tid)gelQtten £. 3J!nr= tini Sntljcto, meine-j lieben a^nters in ßtjrifto, bbcv bie gpiftct ©. $auli an bie ©alater ge[d)rieben, Betmitte(ft götlücf)et gnaben Uevbeubjdjet, Saritmb mid) benn eüid)c gute grennbc l)nb ftonie 61)tiften gebeten, ßnb in fonber^eit @. J?. g. ®- iRenbineiftet .g)Qno Uon Sonben^eim boßn berebet t)nt. Menins widmet das Werk dem Kurfürsten, toeil eä bereit nn 6. Jf. fj. fö. eigen ift besfjülü, ba§ eä bnrd) obgenanfen meinen lieben §errn 'S:. äJlartinnm in G. ß. 5- 6>- l)ody(öblid)er äSniuerfilet ju SÜittemberg offentüd) gelejen bnb bnrd) ben hjolgelerteii fronten uleiffigen 'ülaw *ü(. (Seorgen iHorer anffo aller tretulid)ft ouffgefafjet Unb in biefe? 33uc^ alfo 3n|ainen bradjt ift. Sariimb id) nnd) ad)te, boa td) gar Bnredjt Onb bbel tfjete bnb @. ü. g. 05. ba§ fre bnbitlid) entfreinbbctc, luo id) fold) SBui^ anber? benn butcr 6. Ü. g. (Ü. namen auslieffe. föleid) luie 2)!. ©eorg fornfit anbern aud) linredjt Unb Bbel tt)cten, h)o fie folc^e teure Bnb ebel Sd)e|e, ber fie freilid) nod) feer Bicl Bnb föftlid) l)alien, bei) jnen fclb§ Bcrborgen Ijicltcn Bnb be» anberii 61)riften nid)t aud) mitteiteten. Am Schluß: Saturn ©ifena^. 6. R. g. ®. a]ntet= tl)eniger 3ufl"'3 iWeniu^, ju ßifenad) ipfart)err. Ks folgt ein alphahctisclws Register su dei- ULersetzung auf IS^jt Seiten; dann die Vorrede Luthers usiv.
Sutl)cr§ SBerle. XL, l 3
34 lu epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535.
Or] Vcxavit haue petram Satau in ])aradiso, quaudo primis parentibus
persuasit, ut propria sapientia et virtute Deo siiniles fiereut, rclicta fide iu Deum qui vitaiu dederat et diiraturain promiserat. Mox propter eaudera ille meudax et homicida;, sui siniilis seiiiper futiirus, impulit fratrera iu fra- ti-icidium, uulla causa, nisi quod frater pius fide praestantiorem hostiam s obtulisset et ipse impius opera sua sine fide offereus Deo non placuisset. Secuta est postea contra eandem fideui perpetua persecutio Satanae per filios Cain iutolerabilis, donec diluvio cogeretur Dens semel orbeni purgai'e et fidei et iustitiae praeconem Noe defendere. Tarnen Satan nihilomimis suum semen in Harn teiiio filio Noe retinuit. Sed quis referat oinnia? lo Totus niundus posthaec contra hanc fidem insauivit infiuitis repertis idolis
siM. i-i.ir>et religionibus Quibus nnusquisque (ut Paulus ait) sua via incessit, sperans sese operibus suis, alii Deum, alii Deam, alii Deos, alii Deas placare, Hoc est sine alieno auxilio Christi, suo proprio opere sese redimere a malis et peccatis, Ut haec omnia satis testantur etiam oninium gentium facta et scripta, is
Sed nihil isti sunt ad populum illum Dei Israel seu synagogara qui prae ceteris donati fuerunt non solum certa proraissione Patrum, deinde lege divinitus per angelos tradita, sed etiam semper praesentibus prophe- tarum dictis, miraculis, exemplis certificate Et tarnen inter eos sie profecit Satan, id est iustitiae propriae furor, ut post omnes prophetas ipsum etiam 20 filium Dei, sibi promissum Messiam, occiderent, eadem scilicet causa, quod docerent gratia Dei, non iustitia uostra homiues Deo placere. Et est haec summa propositio diaboli et mundi ab initio: Nos non volumus malefacere videri, sed quaecunque facimus, hoc debet Dens probare et omnes eius prophetae consentire. Quod si non fecerint, moriantur. Pereat Habel, vivat 25 Cain. Haec esto lex uostra. Et fit ita.
In ecclesia vero gentium res acta est et agitur seria, ut synagogae furor merito Indus fuisse videatur. Nam ille Christum suum (ut Paulus
i.Sor. 2, sait), 'non cognoverunt, ideo dominum gloriae crucifixerunt'. Sed gentium
ecclesia accepit et confitetur Christum esse filium Dei, factum iustitiam 30 nostram, et ea palam cantat et legit et docet. Et hac staute confessione occidunt tameu illi ipsi qui volunt esse Ecclesia, persequuntur, saeviunt in eos qui nihil aliud credunt, docent, faciunt, quam quod Christus sit hoc ipsum quod ipsimet ore et facto simulato fateri coguntur. Nam sub nomine Christi hodie regnant, quod i-eguum si sine Christi noraine 35 possent teuere, talem foris eum ostentareut qualem in eorde habeut. Habent autem eum longe inferiorem quam ludaei qui eum saltem putant esse thola. Hoc est latronem in crucem merito actum, Nostri vero pro fabula, tanquam aliquod fictum uumen apud gentes, sicuti videre est Romae in curia Papae ac prope in tota Italia. 40
Quia igitur Christus est ludibrium apud suos Christianos (sie enim volunt appellari) et Cain occidit Habel siue fine et abomiuatio Satanae
In epistolam S. Pauli ad Galutas Commentarius. 11531.] 1535. 35
Dr] nunc niaxime regiiat, opus est hunc articulum (juani diligcntissimu tractarc, et Satanae opponere, sive simus infautes sive clocjueutes, sive docti sive indocti. Oportet eniru hanc petrani clamari, si omnis homo taceret, abS"M9'''o ipsis petris seu lapidibus.
5 Quare et ego meum officium libeuter pracsto et hunc commentariuni
verbosissimum euiitti peniiitto ad excitandos fratres in Christo adversus Satanae machiuas et nialitiam qui his novissimis et extremis momentis in tantam rabiem versus est contra hanc .sanam Christi cognitionem denuo resuscitatam, ut sicut hactenus homines daemonibus obsessi et furiosi visi
10 sunt, nunc ipsi daemoues videautur ab aliis peioribus daemonibus obsessi et supra Daemonum furorem furere; magno scilicet argumento, quod hostis ille veritatis et vitae sentit sibi imminere de proximo diem illuni honibilem suae quidem perditionis, amabilem vero nostrae redemptionis qui finis erit tvrannidis eius. Non enim frustra sie concussis omnibus suis membris et
15 viribus conturbatur veluti für vel adulter aurora surgente et eum prodente deprehensus.
Quis enim unquam audivit (ut Papae abominationes sileam) tanta simul monstra prorupisse, quanta his diebus videmus vel in solis Ana- baptistis? lu quibus vere Satan tanquam extremum halitum regni sui effia-
20 turus horribilibus motibus suos ubique exagitat, et quasi vellet per eos subito non solum seditionibus orbem subvertere, sed etiam per innumeras sectas totum Christum cum ecclesia devorare. Non sie saevit et furit in alias hominum vitas vel opiniones, puta adulteros, fures, homicidas, per- iuros, impios, sacrilegos, incredulos. Imo his pace data in atrio suo sua-
25 viter palpat et omnia indulget. Sicut olim in exordio ecclesiae omnes totius orbis idololatrias et religiones intactas et quietas esse non solum passus est sed etiam magnifice fovit, uuius vero Christi ecclesiam et religionem undique vexavit, postea cunctis haereticis pacem permittens solam catholicam doctri- nam turbavit, — ita et hodie nullum est ei negotium praeter hoc unum
so et suum semper proprium, nostrum Christum (qui est iustitia nostra sine
operibus nostris) persequi, sicut de eo scriptum est: 'Tu insidiaberis cal-i wojea.ir, caneo eins.'
Sed non tarn contra istos, quam propter nostros prodeunt istae nostrae cogitationes in hanc S. Pauli epistolam qui mihi in Domino vel gratias
35 agent pro mea diligentia vel ignoscent meae impotentiae et temeritati. Impiis vero valde nollem ista probari, sed tantum per ea cum suo Deo irritari, cum sint (meo maguo sudore) Ulis tantum tradita quibus ipse Paulus eam epistolam scripsit, scilicet perturbatis, afflictis, vexatis et teu- tatis (hi enim soll ea intelligunt), in fide miseris Galatis. Qui tales uoii
40 sunt, audiant Papistas, Monachos, Anabaptistas et alios multos infinitae sapientiae et religionis propriae magistros uostraquc fortiter contemnant neque intelligerc curent.
3*
36 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535.
Dl] Conspiraut uamque Papistae et Anabaptistae hodie in iiiiam lianc
.senteutiam concorditer contra ecclcsiara Dei (etianisi dissimulent verbo), quod opus divinum pendeat ex dignitate personae. Sic enim docent Ana- baptistae: Baptisma nihil est, nisi persona sit credens. Ex hoc principio (ut dicitur) necesse est sequi, omnia opera Dei nihil esse, si homo non sit b bonus. Baptisma autcm est opus Dei, sed homo malus facit, ut non sit opus Dei.
Ex hoc ultra sequitur: Couiugiuui, Magistratus, Servitus sunt opera Dei, sed quia homines sunt mali, ergo non sunt opera Dei. Solem, lunam, terram, aquas, aerem et omnia homini subdita liabent inipii, sed quia impii, lo non pii, ergo sol non est sol, luna, terra, aqua, aer non sunt quod sunt. Ipsi Anabaptistae habuerunt corpora et animas ante suam rebaptisationem, Sed quia non fuerunt pii, ergo non habuerunt vera corpora et animas. Item parentes eorum non fuerunt veri coniuges (ut fatentur), quia non fuerunt rebaptisati, ergo ipsi Anabaptistae omnes sunt spurii, et omnes eorum i5 parentes fuerunt adulteri et scortatores. Nihilominus tarnen ipsi hereditant suorum parentum bona, cum sese fateantur esse spurlos et exheredes.
Quis hie non videt in Anabaptistis esse non obsessos homines, sed daemones ipsos a peioribus daemonibus obsessos? Sic et Papistae non cessant urgere usque hodie opera et personae dignitatem contra gratiam et 20 fratres suos Anabaptistas (saltem verbo) fortiter iuvare. Caudis enim sunt coniunctae istae vulpes, sed capitibus diversae. Fingunt enim sese foris magnos hostes illorum, cum tarnen intus vere idem sentiant, doceant ac defen- dant contra uuicuni illum salvatorem Christum qui solus est iustitia nostra. Haereat igitur, qui potest in hoc uno articulo. Caeteros qui naufragia faciunt, 25 sinamus ferri, (pio raare et venti vohmt, donec ad navem redeant vel ad littus enatent. Sed de Anal)aptistis alias, si Christus Dominus voluerit. Amen.
3fn ber 2. Shiflagc, 1538, unb tu ben f^jäteren Srucfen fd^Uefet fid) an vel ad liltus enatent, oBen 3- 27, nod) folgcnbcS an:
Summa et finis querelae est, nullam sperare quietem aut iinem querelae, or. e, 1:. donec Christus et Belial non conveniunt. Generatio praeterit, generatio
advenit. Si cadit una haeresis, mox surgit alia, quia diabolus non domiit 30 neque dormitat. Ego (quanquam nihil sum) qui in ministerio Christi fui iam viginti annis, vere possum testari nie plus quam vigiuti sectis esse petitum quarum aliquae penitus corruerunt, aliquae adhuc velut insectorum membra palpitant.
Sed in dies novas suscitat Satan, Dens ille factiosorum hominum, P^t 35 proxime hanc quam minime omnium praevidissem aut sperassem, scilicet eorum qui docent decalogum tollenduni ex ecclesia nee homines per legem teiTcndos, sed per Christi gratiam suaviter monendos esse^, ut impleatur
') Luther spielt auf Atjrikola an; vgl Köstlin-Kaiverau, M. Luther II, 455/f.
In c'pistolani S. Tauli lul llahttas CuuiiueDtaiius. [1531.] 15Ü5. 37
Di]illud proplictae Micheae, verum non arguatiir vir: 'Nou stillal)i.s suj)er iios', Midin 2, g ac si neseiamus aut nunquam docucrüiniH, afflictos et contritos spiritus esse per Christum erigendos, duros vero Pharaoiies ((uibus frustra praedicatur gratia Dei, per legem esse terrendos, cum et ipsimet cogautur fingere 5 revelationes irae super malos et incredulos; (juasi lex aliud sit aut esse possit quam revelatio irae. Tanta est eaecitas et superbia istoruui nvTo- y.mnxoawv hominum.
Oportet igitur ministros verbi certos esse, si fideles et prudentes iiaberi volent in illo die Christi, S. Pauli vocem uon esse futiiiter dictam
10 aut de re uihili prophetatam: 'Oportet haereses esse, ut qui probati suut, maiii-i««. 11, la festi fiant'; sciat, inquam, minister Christi, douec pure Christum docebit, nou defuturos homines perverses qui ecclesiam perturbare studeant, etiam ex nostris. Atque hac consolatione sese obfirmet esse nullam jiacem inter Chiistum et Belial seu inter semen serpeutis et mulieris; imo gaudeat sese
15 pati sectas et seditiosos istos spiritus perpetuo sibi succedentes, quia gloria uostra haec est: testimonium conscieutiae nostrae, quod invenimur stantes et pugnautes ex parte seminis mulieris contra semen serpentis. Mordeat illc saue calcaueum nostrura nee cesset mordere. Nos vicissim non cessabimus contererc Caput eius per Christum principem coutritorem eiusdem, benedictuni
20 iu saecula. Amen.
Quinqnaginta praeconia et virtutes institiac propriae ex operibus quaesitae, auctore Apostolo Paulo ad Galatas.
1. Transferre a vocatione gratiae. Cap. 1.
2. Aliud evangclion amplecti. 25 3. Perturbai'e fideles mentes.
4. Evangelium Christi invertere.
5. Anathema esse.
6. Humana nsi&eiv.
7. Hominibus placere.
30 8. Non esse Christi servum.
9. Ex hominibus esse, non ex revelatione.
10. lustitiam legis excellentissimam nihil esse.
11. Vastare ecclesiam Dei.
12. Ex impossibili (operibus) iustificari. Cap. 2. 35 13. lustos in Christo peccatores constituere.
14. Christum peccati ministrum facere.
15. Reaedificare peccatum destructum.
16. Praevaricatorem fieri.
17. Abiicere gratiam Dei.
« - 18. Christum frustra mortuum iudicare.
38 In epistolam S. Pauli ad Galatas Cominontarius. [1531.] 1535.
Dr] 19. Insensato.s Galata.s fieri. Cap. 3.
20. Fasciuari.
21. Veritatem nou aiidire.
22. Christum crucifigere.
23. Spiritum operibus acceptiim referre.
24. Spiritu deserto, carne consumniari.
25. Sub nialedicto esse.
26. Testanieuto Dei superordiDare et illiid abiicere.
27. Peccata abimdare facere.
28. Sub peccato coucludi.
29. Elementis egeuis .servire. Cap. 4.
30. Evangelium frustra praedicatuni esse. 81. Frustra passos et operatos esse omuia.
32. Fieri servum et ancillae filium.
33. Expelli cum aucillae filio ab hereditate.
34. Chiistum non prodesse.
35. Debitores esse totius legis facieudae. Cap. 5.
36. Evacuari a Christo.
37. Excidere a gratia.
38. Cursu bono virtutis impediri.
39. Persuasionem uou esse ex Deo.
40. Fermeutum corruptionis habere.
41. ludicium ei fieri qui id doceat.
42. Invicem mordere et consumi.
43. Inter carnis opera censeri.
44. Putare se aliquid esse, cum uihil sit. Cap. 6.
45. Gloriari in aliis quam in Deo.
46. Carnaliter placere carualibus.
47. Odisse crucis persecutiouem.
48. Non servare ipsam legem.
49. Gloriari de magistro carnalium.
50. Nihil prodesse nee quidquam valere omnia.
Fiuis.
Mense Augusto, Anui M. D. XXXVIII.i
') Dies Datum fehlt in den späteren Drucken. Vgl. zu demselben oben S. 3.
In opistülam S. rauli lul Galiitas Conimentarius. [1531.] 1535. 39
11s] |»[. 2'| AiniOLtiitiones Miartini LLiitlieri In Epiistoltiin Pauli ad OalLatas.
Anno 1531, 8. lulii quae erat lunae.
Siiscipimns enarrare EpListolara Panli ad Gala[tas, non riuia nova vol ineog;nita legamiis, qiiia dei gratia et raisericordia oniuia vobis isla sunt vulgata; sed quia periculnm maximum et prox[ininm, ut diab|olus invehat rursnm doctrinas traditionnm Immanarura, opus est hanc doctrinam manere in piib[lico usu legendi et audiendi. Et quantiiravis etiam coguos- catur et perspiciatur, tarnen diabolu.s non est mortuus et caro vivit et omnes 1" tentationes urgent. Non potest satis iuculcari, et si perit liaec doctrina, uni- %'ersa perierunt. Si ista floret, omnia salva: sacriLficium, eultus, religio. Ideo Ne nihil ego faciam, incipiam, ba id^§ gelaufen IjaB, sceundura scriptnram: 'Homo ubi consumraaverit, ineipiet.'
zu 1 am oberen Bande steht 30 lulii 32 quae erat dies Martis '■ postridie Visi-
taitionis Marias 3. lulii r 5 dei gratia o 11 perierunt o salva o 12 incipiam bis scripturam über ubi ßctaffen l^aBe zu 13 Eccle. IS
') An diesem Taye begann Hörer aus seinem KoUeyhcß die Reinscliriß für den Druck herzustellen ; vgl. oben 8. 3.
Dr] [SBoficnB]" C uscenimus deuuo enarrare in nomine Doniini epistolam Pauli ad
1* K__J Galatas, non quia nova aut incognita tradere volumus, cum
gratia Dei totus Paulus nunc vobis notus ac vulgatus sit, sed quia, ut saepe moneo, periculum hoc maximum et proximum est, ut diabolus ablata pura fidei doctrina rursus invehat doctrinas operum ac traditionum humanarum. Valde prodest igitur, ut haec fidei doctrina in publico et assiduo usu legendi et
20 audiendi conservetur. Et quantumvis cognoscatur et perdiscatur, tameu dia- bolus adversarius noster semper obambulans et quaerens nos devorare non est mortuus; Et caro nostra adhuc vivit; Denique omnes uudique tentationes nos urgent et premunt. Quare haec doctrina nunquam satis tractari et inculcari potest. Ea iacente et pereunte iacet et perit simul tota cognitio
25 veritatis. Ea vero florente florent omnia bona, religio, verus eultus, gloria dei, certa cognitio omnium statuum et rerum. Ne igitur nihil faciamus, ibi rursus incipiemus, ubi desieramus, luxta illud: 'Homo cum consummaverit, gtv. is, 6 incipiet.'
') Die Ausgabe von 1538 beginnt hier mit Bogen A; das Vorhergelmide ist mit .Stern signiert. Vgl. oben S. 3.
40 In epislolam S Pauli ad Galatas Comtuentarius. [1531.] 1535.
1. tractaudum subicctum vel argumentum i. e. de qua ro ipsc agat. Argumentum est, quod vult stabilire doctrinam ilJam iusticiae, fidci, gratiae, remissionis peccatorum, ut habeamus perfeetam cognitionem et difierentiam intcr iusti[ciam christianam et omnes iusti[cias alias, lusticia enim multi- plex est: quaedam politica est quam tractant Caesar et principes, philosophi, sapientes. Alia ceremonialis quam exercLent trad[itiones humanae Papae scd pocius, melius patresfamilias et pedagogi, quia illi habent ceremonias non ad iusticiam sed uecesLsarias ad componeudos mores, super has sunt iusti- ciae decalogi, legales quas Moses et nos doceinus, ubi fuudamcntum ieceri- mus recte.
Ideo diligenter discernenda Christiana ab illis omnibus, sunt enim prorsus coutrariae, quia iusticiae peiores sunt ex legibus, praeceptis, tradi- tionib[us, operibus. Est iusticia quam nos facimus, sive Hat ex puris natura-
1 über ipse steht Painlus au 2 Argumentum Epistolae r zu 4j5 lusticia politica r 5 über principes steht muncli 6 über exerc|^ent steht tractant seu potius zu 6 Cere-
monialis r 7 melius c aus Civilius S iusticiam über (meritum) zu 8/9 Iusticiae legales seu decalogi r 9 über fundamentum steht iusticiae christianae zu 11 C'hristiana r
XSiil, 1 über puris naturalibus stellt ut SopliListae loquuntur zu ISjll, 1 pura uaturalia r
Dr] Arguineutuin Epistolae S. Pauli ad Galatas.
Primum omnium dicendum est de argumento, hoc est, de qua re agat is Paulus in hac Epistola. Est autem hoc argumentum: Paulus vult stabilire doctrinam illam fidei, Gratiae, Remissionis peccatorum seu lustitiae Christianae, ut habeamus perfeetam cognitionem et diiFerentiam inter iustitiam Christianam et omnes alias lustitias. Est enim multiplex iustitia. Quaedam est politica quam Caesar, Principes mundi, philosophi et iureconsulti tractant. o,, Alia est ceremonialis quam docent traditiones humanae, ut traditiones Papae et similes. Eam sine periculo tradunt patresfamilias et paedagogi, quia non tribuunt ei vim ad satisfaciendnm pro peccatis, ad placandum deum et promerendam gratiam, sed tradunt ceremonias necessarias tantum ad dis- ciplinam morum et certas observationes. Praeter has est alia quaedam 25 iustitia legalis seu decalogi quam Moses docet. Hanc et nos docemus post doctrinam fidei.
Ultra et supra has omnes est fidei seu Christiana Iustitia quae diligen- tissime discernenda est ab illis superioribus. Sunt enim superiores huic prorsus contrariae, tum quod fiuunt ex legibus Caesarum, traditionibus Papae 30
15 f. Menius: Sßoo bic §eubtfnii)e |el), bnuon ©. ifauluä in biejer ©piftel Ijotibelt. 30 Menius: 9ietn[id) bie gtftc, fo ba I)cifl lusticia Politica, Sin gerec^tigtcit, fo in bo» U)c(t[icf) 3!egiineiit gcljbret, ßaitb unb Scutc boriinc^ jit regieren Onb juriditen . . . 21 f. Modus: lic aiibet ^eifft lusticia Ceremonialis, SJoburc^ man bie Seute im eu|fcrltd)cn (Soüeo birnft übet ünb juni geiftlid^en Sieid) ÖSotles auffjcudjt.
In ciiistoliiui S. l\uili ad Galatas CumiiicntariiiH. |l5ol.l 1535. jl
llslliljiis sivc etiam ex dono tlci, quia ipsa iusticia ()j)eruni est quorjuic ddiiiiin (lei, iit omnia opera etc. Sed iusticia quae ex nobis fit, nou est Ciiristiana iusticia, non finnis per eam probi. Christiana iusticia est mere contraria, passiva, quam tantum recipimus, ubi nihil opcramur sed patiniur aliuni
■. opcrari in nobis scilicet deum. Haec non inteliigitur a mundo: 'In mystcrio i aijscondita' etc. [S8l. 2^\ Tmo Christiani difBculter comprehendunt et non comprehendunt quomodo etc. lila distinctio bene consideranda. Ego non- dum scio. In periculo, tentatione, qui eam non apprehendLit, seil. pass[ivam iustiLciam, uon consistet. Fit autem naturaliter, quaiido impugnatur nostra
lu conscieutia lege, quod specteraus legem etc. Totus mundus putat, e§ fei) eilt Mä)t bing, sed nou, quia hoc situm est extra legem, vires nostras, etiam
I quoqiue r 3 «ier probi s(e/i< ftom zu 3 Christiana iusticia r km 5/6 1 . Cor. I r 6" über (lifficulter steht et non satis eam comprehendunt zu 7 assidue et ea iusticia seraper iuculcauda et perpetuo usu exercenda r 8 über scio steht novi über tentatione sieht
in anhctationib[us über apprehendLit steht neque tenet zu 9 neqiue est uUa consohitio
conscientiarum quam illa (experientia) passiva iusticia r [von Dietrichs Hand, vgl. oben S. 7]
10 über conscieutia steht in [jugna et tentatione conscientlae über legem steht et iustii^ciam nostram zu 10 cooperante lege cum natura nostra vom liande zu legem hintjewiesen
11 hoc 0 über Iioc situm est steht ein B [s. unten zu S. 42,4] über vires nostras steht captum humanuni
Dr] et praeceptis Dei, tum quod versantur in uostris operibus et a nobis fieri possunt sivc ex puris naturalibus (ut Sophistae loquuntur) sive etiam ex dono Dei (Sunt enim et hae iustitiae operum dona Dei, ut omnia nostra).
15 Ista autem exccllentissima iustitia, nerape fidei, quam Deus per Christum nobis absque 0])eribus imputat, nee est politica nee ceremonialis nee legis divinae iustitia nee versatur in nostris operibus, sed est plane diversa, hoc est mere passiva iustitia (sieut illae superiores activae). Ibi enim nihil operamur aut reddimus Deo, sed tantum recipimus et patimur alium operantem in nobis, scilicet Deum. Ideo libet illam fidei seu Christianam iustitiam appellare passivam. Haecque est iustitia in mysterio abscoudita quam mundus non intelligit, imo Christiani non satis eam tenent et diffi- culter in tentationibus apprehenduut. Ideo semper est inculcanda et assiduo usu exercenda. Et qui eam in afflictionibus et terroribus conscientiae non tenet aut apprehendit, non potest consistere. Nulla enim alia tarn est firma ^c certa consolatio conscientiarum quam illa passiva iustitia.
Sed eiusmodi est humana imbecillitas et miseria, quod in pavoribus conscientiae et in periculo mortis nihil aliud spectamus quam nostra opera, nostram dignitatem et legem. Quae cum ostendit nobis peccatum nostrum,
14 omnia nostra] alia bona quae Iiabemus CDE 21 passivam iusticiara CDJS
15 f. Mmius: lusticiam Passivam, ha^ ift ein foldje ®etcd)ttgfcit, bie nidjt toit burd) inifcr eigen tl)un jetbä fc^affen ober toitden, ©onbcrit fic cinett Qubetn in Uni idjaffen bnb luitden laffcn.
42 ^1 epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535.
Hs] legem dei quae est longe infra iusti[ciam christianam. Nobis hoc lualum affixiira iu teDtaLtione, ut nihil spectemus quam hoc: 3lc^, loere iä) nur from. Illam hexin comparavimus, aä), tüte 'ijob iä) mein seit juBtüdjt, quam perdite vixi. natura non potest se evolvere ex hoc spectro iusticiae pro- priae et se attoUere ad conspectum Christiauae iusticiae, quia deus requirit etc. '■> Tarnen aliud non est rcmedium : aut mors aeterna, aut passiva iusticia appre- hendenda; dicendum: Non quaero activam iusticiam, ^ä) foI§ lüol l^aben, Et pono casum, quod fecerim, tarnen iu eam non coufidendum, non stabit, ^ä) ntU§ legem ex oculis t^un Et patiar, dicam me iustificari, accipiam iusticiam
2 quam hoc o 3 loic o 4 über natura non potest steht ein A [s. oben zu S. 41, 11] ' zu 4 folt ic^ fcngci; le'6en r 4j5 ex bis etc. o 6 (Et) Tarnen darüber steht ein C
6/7 apprehendeuda o . 7 dicendum o 8 casum o fecerim c mis fecerit über stabit steht nee per eam coram deo consistere possum, dazu Itaq^ue simpliciter reiicio me extra omnem activam, meam, etiam legis divinae iusticiam et amplector passivam vom Sande eingewiesen
') D. h.: dieser Abschnitt soll vor jenem mit B signierten im Dr-uck su stehen Icotnmen; vgl. dementsprechend hier unten Z. 12 ff', und 20 f. Bei Tarnen, Z. 6, über dem ein C steht, beginnt der reguläre Parallelismiis wieder; vgl. Z. 6 ff. mit unten Z. 28 ff. Wir blicken hier in die Arbeit Börers an der Herstellung seines DrucJcereimanitskriptes hinein.
Dr] statim in mentem venit anteacta vita et magno animi dolore timc in- lo gemiscit peccator, cogitans secum: Ah quam perdite vixi! Utinam beeret diutius vivere, tum velim emendare vitam meam etc. Nee potest ratio humaua (ita hoc raalum est nobis insitum illamque infelicem e'iiv compara- vimus) ex hoc spectro iustitiae activae seu propriae evolvere et attollere sese ad conspectum iustitiae passivae seu christiauae, sed simpliciter haeret i^ in activa. Atque istas cogitationes abutens naturae infirmitate äuget et urget Satan. Tum aliter fieri non potest, quin magis trepidet, eonfundatm- et perterrefiat conscientia. Impossibile enim est, ut mens humana ex sese concipiat consolationem et spectet solam gratiam in sensu ac terrore peccati, aut ut constanter reiiciat disputationem operum etc. Hoc enim situm est 20 extra vires, cogitationes ac captum hominum, adeoque etiam extra legem Dei. Quae quanquam est summum omnium quae sunt in mundo, tarnen tantum abest, ut conscientiam conterritam possit pacatam reddere, ut etiam plus contristet ac iu des])erationem adigat. Per legem enim peccatum fit exeellenter peccatum. Rom. 7. 25
Quare nullum remedium habet afflicta conscientia contra desperationem et mortem aetemam, nisi apprehendat promissionem gratiae oblatae in Christo, hoc est hanc fidei, passivam seu christianam iustitiam, quae cum fiducia dicat: Ego non quaero iustitiam activam, deberem quidem habere et facere eam, et posito, quod eam haberem et facerem, tarnen in eam non possum so
10 anteacta] male transacta C'DE et] Ibi tum C't)E tuuc fehlt ODE 22 Quae quanquam] Ea quidem GDE 28129 quae bis dicat] qua apprebensa potest conscientia
acquieScere et cum fiducia dicere CDE 30 posito] esto saue C'DE
In epistolam S. Pauli ad Galatas C'oiiiraeutarius. [1531.] 1535. 43
Hs] gratiae, re[niissionem pec[catorum misericordiae, f5[piritns s[ancti et Christi quam ipse dat, quam recipimus et patimur. Sic terra ipsa pluviam accipit quam iion generat nee ullo suo opere, cultu aut virib[us potest aquam habere, sed recipit phiviam. quam ergo propria est terrae phivia, tarn nobis pro- 5 pria est Christiana iusticia. Ista faeile audimus, intelligimus; quando ad rem Ventura, tum istam distinctionem nou beue intel(ligimus. Det deus saltem, ut in aliquali cognitione huius distinctionis. Summa ars Christiano- rum ignoscere totam iusticiam activam et ignorare legem, Sicut extra pop[u- huu dei est Summa sapientia nosse et inspicere legem. Mira res: debeo w ego discere et docere homines, ut ignorent legem utq[ue agant, quasi nulla sit lex, et econtra in mundo sie instare et urgere legem, quasi sit nulla
2 Simile r 3 quam über (terra) nee über (n)ullo aut virib^us über (legibLus) über habere steht acquirere, tantum dono coelesti ^/5 propria est o 5 übet audimus steht baec cum dicuutur, putantur esse facillima, sed res et experientia docet nihil difficilius 6 dcus 0 7 über distinctionis steht veri simus distinctores et boni dialectici 8 über et steht nescire (legem) opera zu 8 Scientia Cbristianorum r 9 dei o Svimma (iusticia) Mira res o 10 ego o über agant steJit vivant coram deo 11 sit (l.J o econtra in mundo o zu 11 et opera hinter legem vom Sande eingewiesen
DrVconfidere neque per eam eonsistere coram iudicio Dei. Itaque reiicio me extra omnem activam et meam et divinae legis iustitiara et simplieiter illam passivam amplectoj quae est iustitia gratiae, misericordiae, remissionis
15 peccatorum. In summa: Christi et Spiritus sancti quam nou facimus, sed patimur, non habemus, sed accipimus, donante eam nobis Deo Patre per lesum Christum.
Sicut enim ipsa ten-a pluviam nou gignit nee ullo suo opere, cultu aut viribus acquirere potest, sed tantum coelesti dono desuper recipit, ita sine
-0 uostro opere et merito douatur nobis divinitus ista coelestis iustitia. Quan- tum igitur arida terra ex se efficere potest ad comparandam sibi largam et felicissimam pluviam, tantum etiam uos homines nostris viribus et operibus efficere possumus ad comparandam nobis illam diviuam, coelestem et aeter- nam iustitiam, nisi per gratuitam imputatiouem et per ineuarrabile douum
25 Dei illam consequamur. Summa igitm* ars et sapientia Cbristianorum est nescire legem, ignorare opera et totam iustitiam activam, sicut extra popu- lum Dei summa sapientia est, nosse et inspicere legem, opera et activam iustitiam. r Mira autem res est et mundo inaudita, docere Christianos, ut discant
30 ignorare legem, utque sie vivant coi-am Deo, quasi peuitus nulla lex sit. Nisi enim ignoraveris legem et ita direxeris cogitationes tuas in gratiam.
12 per bis coram] eam oppouere CDE IS enim fehlt CDE 26 activam, prae-
sertim cum conscientia luctatur cum iudicio Dei CDE 27 et (1.) fehlt CDE inspicere et urgere CDE 31l44, 11 ita bis gratia] in corde tuo certo statueris nuUam esse legem et
iram Dei sed meram gratiam et misericordiam propter Christum CDE
44 I" epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius, [1531.] 1535.
Hs] gratia. Nisi ignoravero legem et direxero cogitationes in gratiam, quasi luilla sit lex et gratia mera, tum non possum salvus fieri.
[931. 3"] Econtra jnu§ tc§, si dcberem iusticiam legi.« praedicare, .supcrbo.s humiliare et nihil ob oculos ponere nisi legem. 2)a get)Ort prudcntia ju. Duo verba: Unum doctrina legis ad terrendum, humiliandum, vexaudum. 5 Utrumque debet recte secari iuxta Apostolum. Ibi requiritur ])iudeus et fidelis paterfa[milias qui legem sie moderetur, ut maneat intra limites suos. Si volo docere homines, ut sie legem inspiciant, ut per eam coram deo iustificentur, extra limites legis ivi, ut Papa. Ibi confuudo iusticiam activam et passivam. Ibi male distinguo, sum malus dialecticus. Lex et vetus "•
1 (et) quasi zu 2 steht am unteren Bande quia lex inveliit et premit, ba§ man ttiu§ bcrjagcn Unb ftnäcn [von Dietrichs Hand] 5 über vexaudum steht exerceudum veterem
liomiuem zu 5 Lex r Alterum Euangelium, ut sie informes homiues ad spectaudam
gratiam, quasi sit nulla lex in mundo , alioqui nemo potest salvus fieri , quia lex et exactio operum sie premit et urget conscientias , ut cogantur desperare et ruere. Econtra quando humiliare et terrere volumus, ibi nihil est ponendum ob oculos nisi lex quae data ad mit Strich zu terrendum gezogen r 6 Utrumque bis Apostolum o 7 moderetur c aus mode- rentur 8 legem o coram deo o 10 über distinguo sieht divido über dialecticus steht Cum ventum est enim ultra veterem hominem, iam etiam sum ultra legem, quia caro vel vetus homo, lex et opera sunt eoniuncta zu 10J45, 1 Euangelium et novus homo aui^ ju fameit r
DrJi quasi sit nulla lex, sed quod tantum sit mera gratia, non potes salvus fieri. sioiii. 3, 2(| 'Per legem euim cognitio peccati etc.' E contra in mundo sie urgeri lex et opera debent, quasi prorsus nulla sit promissio aut gratia, et hoc propter praefractos, superbos et indomitos quibus nihil aliud ob ,oculos ponendum est quam lex, ut terreantur et humilientur. Est enim data lex, ut induratos' is perterrefaciat et occidat utque veterem hominem exerceat. Utrumque ver- 2. sim 2,25i. bum recte secari debet, iuxta apostolum.
Hie igitur prudens et fidelis pater familias requiritur qui sie legem moderetur, ut intra suos limites maneat. Nam si velim homines sie docere legem, ut per eam iustificentur coram Deo, iam extra limites legis irem, et 20 confunderem has duas iustitias, activam et passivam, essemque malus dia- lecticus, quia non recte dividerem. Cum autem venio ultra veterem homi- nem, iam etiam sum ultra legem. Caro enim seu vetus homo, lex et opera eoniuncta sunt, sie etiam Spiritus seu noviis homo, promissio et gratia.
14 indomitos] induratos CDE 15 induratos] tales CDE 16J17 verbum gratiae et irae CDE 18 pater familias] oeconomus Dei CDE 19J20 Nam bis iustificentur] Qui
docet homines per legem iustificari CDE 20 iam bis irem] is excedit CDE 21 con-
i'undit CDE estque CDE 22 dividit CDE 22123 Cum bis legem] Econtra qui legem et opera veteri homini, promissionem autem et gratiam novo proponit, recte dividit CDE 24 coniungenda CDE
20 Meniux: . . fo I)ette id) jm \ä.)0\\ 6ereit aHjit biel gcf^an bnb blicr bie fc^nur flet)ah)en . . . 2/ Menius: Snb toer bet()Qlbcit oUjugat ein grober iJiigcli^icfter ßcrer, ber on oHcti bnter|c^eib \ia^ ^uiibctt in» taufent toürffe bnb eineä inä anbei bermengete.
In epistolani S. Pauli ail Lialatas Ooninionlariu.s. [1531.] 1535. 45
Hs| lioiiio gct)Olll 311 faniClt. Ad spiritum gcJ)Ol't feilt lex. Si vidcro lioniiucm ■sati.s contrituni et si me videro pusil[lauimem, scntio peccatum et sitire consolationera, Ibi docenduin, quod activa iusticia ex oculis reuiovenda. lam tenipus reeipieudi alteram iiisticiam quae est passiva, qiiae non patitur opera,
5 legem. Ibi non regiiat lex sed gratia, Ut Paii[lus: 'Non estis sub lege sed gratia', scilicet secundiira uovum homiuem qui econtra peceat in legem et orania, quia lex habet snos liraites 'iisqiie ad Christum'; quando i.s venit, l^ort auff lex, 8abbat[um et Mose. Hoc inculco, ut isla servetur in usu; shic ista distinctioue non poterimus servare nostram tlieolog[iam vel statim
10 fiemus luristae vel ceremoniales; Christus obscuratus, nemo potest cousolari. Ideo bene disce istas 2 iusticias; Iusticia legis uecessaria, sed suis finibus, .scilicet in veterem liominem, in carnem, in hominem (|ui natus ex carue et sauguine, bem fol matt ben fteäcit oufflegen, non debet frui libertate Spiritus
1 über Ad spiritum steht Sic etiam Spiritus et uovus honio et Euaiigelium et gratia 2 «4er contrituin steht prcnii lege, sentire peccatum videro 0 3 über Ibi steht iam tempus est über activa iusticia steht lex 4 über iusticiam steht in qua non regnat lex sed gratia SU 5 Kom. 6 r Ö über hominem steht quia ad hunc nihil pertinet lex 8 über Mose
steht et prophetae zu, 8 Haec est nostra theologia qua docemus accurate distinguere has
duas iusticias, quod utraque sit uecessaria, sed iutra suos limites continenda. Quod dico mit Strich zu Ne quis d^icat S. 46, 1 gezogen, r 10 über cousolari steht recte doceri rM 11
Iusticia legis r
Dr] Quare cum video hominem satis contrituni premi lege, terreri peccato et sitire
15 ! consolationem, ibi tenipus est, ut removcam illi ex oculis legem et iustitiam 'activani et proponam per evangelium passivam, quae excluso Mose et lege exhibet promissiouem de Christo qui propter afflictos et peccatores venerit. Ibi tum homo erigitur et spera concipit nee aniplius est sub lege, sed sub gratia, sicut ait Apostolus: 'Iam non estis sub lege, sed sub SHüm. c, n
20 gratia.' Quomodo non sub lege? Secuudum novum hominem ad quem lex nihil pertinet. Habet enini suos limites usque ad Christum, ut Paulus infra dicit: 'Lex usque ad Christum.' Illo veniente cessat Moses cum lege, 3, 24 circumcisione, sacrificiis, sabbatho, cessant et omnes prophetae.
Haec est nostra theologia qua docemus accurate distinguere has duas
25 iustitias, activam et passivam, ne confundantur mores et fides, opera et gratia, politia et religio. Est autem utraque uecessaria, sed quaehbet intra suos fines coutiueri debet. lustitia Christiana pertinet ad novum hominem, iustitia vero legis ad veterem qui natus est ex carne et sanguiue. Huic tanquam asino debet imponi sarcina qua prematur, neque debet frui liber-
30 täte Spiritus vel gratiae, nisi novum hominem induerit per fidejii in Christum . n (quod plene non fit in hac vita); tunc fruatur regno et dono ineifabilis gra-
16 et (2.)] cum sua CDE 19 sicut] ut ODE 22 Illo] Quo ODE 24 accurate] diserte CDE
46 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commcntarius. [1531.] 1535.
H.s] vel gratiae iu hac vita. Si lüirb frotlt, jol CV§ tjaficn. Ne quis d[icat, man Öei'Beutc h[ODa o[pera. Ipsi uoii iiitelliguut, quid nos ac ips^i loqiiautur. [SSI. 3''] De uulla iusticia sciunt quam legis et tarnen volunt iudieare nostram doctrinam quae ascendit supra legem, ubi non potest iudieare homo carnalis. Oportet eum offeudi, repudiant opera, iuquiunt, quia dou possunt altius i videre quam iu legem; quiequid est supra legem, est eis maximum scaudalum. Nos vero quasi duos mundos coustituimus, 1. coelestem et alteruin terreuum muudum. Iusticia christiaiia est coelum, econtra. Sed terra non potest iudieare coelum uec regere, Sed coelum fecundat et regit terram. Iusticia legis est terrena et de terrenis agit. Iusticia Christiaua coelestis lo est. 'Sicut ergo portavimus.' Sicut terra gignit fruetum, facit, quod dominus
1 über Ne bis d^icat steht hoc ideo dico Jj'J unter man fietfieilte steht nos reiicere
2 »erteilte c aus öetpeule über berteute steht ut certe faciunt unter b[ona o[pera ateiu ut adversarii de iiobis claiiiant quid c aus quod 4 über supra steht posita est longo ultra et potest c aus possunt 6 est (2.) o 7 quasi bis mundos o alterum o su S et iu hos ponimus bas 2 iusticias separatas et longissime inter sc distantes. Iusticia legis terrena est et de terrenis loquitur; operibus tantum exercetur quae nihil pertinent ad illam coelestem i. 6. Christianam iusticiam per quam ascendimus supra omnia opera et leges r 10 Chri-
stiana o zu 11 imaginem terreni, portemus et imaginem coelestis, alt PauLlus, qui est novus homo in novo mundo, ubi nuUa est lex, nulla couscientia, sed r mit Strich zu liberrinia vit;i S, 47,2 gesogen
ür] tiae. Haec ideo dico, ue quis putet nos bona opera reiicere aut probibere,
ut papistae nos falso accusant, non intelligentes, neque quid ipsi loquantur,
neque quid nos doceamus. Nibil enim noverunt nisi solam iustitiam legis,
et tarnen volunt iudieare de doctriiia, quae posita est louge supra et ultra is
legem, de qua impossibile est hominem carnalem posse iudieare. Ideo
necesse est eos offendi, quia altius videre non possunt quam in legem.
Quidquid igitur est supra legem, est eis maximum scandalum.
■ ^-^t^2- Nos vero quasi duos mundos coustituimus, unum coelestem, alterum
n% ^ivlterrenum. In illos collocamus has duas iustitias disiuuctas et inter se 20
^^ maxime distantes. lustitia legis est terrena, de terrenis agit, per lianc
facimus bona opera. Sed sicut terra non profert fructus, nisi prius irrigata
et foecundata e coelo (Terra enim non potest iudieare, renovare et regere
coelum, sed econtra coelum iudicat, renovat, regit et foecuudat terram, ut
faciat quod Dominus iussit), ita per iustitiam legis multa faciendo nihil 25
c«e\v>^ facimus et implendo legem non iniplemus, nisi prius sine nostro opere et
^\^iAj.^ luerito iustificati simus per iustitiam christiauam nihil pertiuentem ad iusti-
-S)ULtt7m»- ... .... . T- ...
tiam .legis seu ad iustitiam terrenam et activam. ista autem est lustitia
coelestis et passiva quam non babemus, sed e coelo accipimus, non facimus,
sed fide apprehendimus, per quam ascendimus supra omnes leges et opera. 30
1. Sor.15, 49'Sicut ergo portavimus', ut ait Paulus, 'imaginem terreni Adam, portemus et
14 enim fehlt CDE 27 quae prorsus niliil pertinet CDE 31 ergo] igitur CDE ita portemus CDE
In epistolam S. Pauli ad Galatas Cominciitarius. [1531.] 1535. 47
]\s] iii.ssit. Secl per iustLiciam coeles[tem ingredior et iiscendo super uiiines leges et dico: liic nihil quam liberriuia vita, salus, laetitla, gloria. Per (ßiid? Per nihil foeere sed oniuia oniittere, uihil scire de lege, sed quod Christu.s .sit nostra iustitia, quod per suam gratiam in me regnet, et uon ego per niea 5 opera etc. In iusticia fidei non potest conseientia cadere aut esse remorsus conscientiae. Si est, signuiu, quod sumus extra iusticiam Christianam. loh.: 'Qui ex deo, non potest', quia non cadit peccatum in haue iusticiam, quia ibi est nulla lex. Ubi non lex, ibi non praevaricatio. Nam iusticia Chri- stiana non est lex, remorsus con[scientiae. Si econtra, Christus obscuratus,
10 non videtur. Si videtur recte, gaudium, gloria in domino: Si etiam peecator sim legalis in iusticia legali, sed non moriar, quia iusticia mea vivit quae
3 über lege steht et operibi^us legis über sed steht sulura hoc 4 über iustitia steht mcdiator, quod sedet in coelis ad dex|^teram patris pro nobis intercedens 5 opera o dahinter Ibi nihil lucet uec videtur uisi gratia, nullus terror vel o mit Strich zu remorsus gezogen aut esse o zu 6j7 1. luh. 3: 'Qui natus est ex deo' etc. r 7 potest c aus potest
pec[caie haue über (illam) 8 lex, ibi uon o ' zu S Cum ergo hie peccatum non habeat lücum, nulla est conseientia vel pavor et tristitia, et si adsit, signuni erit, Christum et gratiam amissum e couspectu vel tanquam nube obducta obscuratum ; Sed ubi vere est Christus, ibi necesse est adesse gaudium iu domiuo et pacem cordis, quod sie statuit: licet r mit Strich zu peecator Z. 10 gezogen 9 conscientiae o 11 sim bis legali «4er (ipsis operibus legis)
Dr] imaginem coelestis', qui est nqyus homo in novo mundo, ubi nulla est lex, peccatum, conseientia, mors, sed liberrima laetitia, iustitia, gratia, pax, vita, Salus et gloria.
15 Nihil ergo facimus nos, nihil operamur ad haue iustitiam cousequendam?
Respondeo: Nihil, quia haec iustitia est prorsus nihil facere, nihil audire, nihil scire de lege aut de operibus, sed hoc solum scire et credere, quod Christus transierit ad patrem et iam non videtur; quod sedeat in coelis ad dexteram patris, non iudex, sed factus nobis a Deo sapientia, iustitia, saucti-
20 ficatio et redemptio; in summa, quod sit uoster pontifex, intercedens pro nobis, et reguans super nos et in nobis per gratiam. Ibi nuUum peccatum Icernitur, nullus terror, nullus remorsus conscientiae sentitur. Quia iu haue iustitiam Christianam non potest cadere peccatum. Nam ibi nulla est lex, ibi nee praevaricatio. Cum ergo hie peccatum non habeat locum, certe nuUa est conseientia, nullus pavor, nulla tristitia. Hinc ait loannes: 'Qui natus est i. gut). 3, ex Deo, non potest peccare.' Si autem adest conseientia vel pavor, signum est, iustitiam haue ablatam, gratiam amissam esse e conspectu et Christum obscuratum non videri. Sed ubi vere videtur Christus, ibi necesse est gaudium plenum et perfectum in Domino adesse, et pacem cordis, Ubi cor sie certo statuit: Licet .sim peecator legalis in iustitia legali, tarnen
2i Quia fehlt CDE 23 Christianam] coelestcm CDJ^ 2930 cordis bis cor]
conscientiae quae CDE
4§ lu epistolam .S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535.
Hs] est Christus. Sic dicit iusticia passiva: Suiu quideni peccator secuudum hanc vitam et eius iusticiani iit filius Adam, ubi accusat me lex, reguat; sed seciindum Christum, gloriam, nescio quicquam de lege, peccato et propter haue iusticiara passivam taudem in morte sequetur iusticia caruis, quod corpus etiam liberabitur a Servitute legis. In hac vita accusatur iusticia 5 operum. Spiritus remit[tit, reg^nat et salvns est iustitia passiva, [SI. 4*] quia seit se habere dominum sedeutem ad dex[teram patris qui destruxit mortem Boi. 2, läet triumphavit, Col. 2. S)a§ ift argumentum huius Epist[olae, hoc agit, ut nos dilig[enter instituat, confortet in cogLnitione perfecta huius iusticiae. Amissa hac doct[rina et art[iculo amisimus omnia. sine eo qui est, e.st lo Turca, papista vel ludeus et nihil aliud potest docere quam opera, quia aut iusticia legis aut gratiae est. Si aberraverit a iusticia passiva, oportet
1 quidem o 2 hanc bis ut über (quod) 3 über sed steht supra hanc vitam habeo aliam vitam, aliam iustioiam quae nescit peccatum et mortem, sed est vita aetcrna propter quam etiam hoc corpus meum mortuum resuscitabitur et liberabitur a Servitute etc. Et in illa vita nullum habeo peccatum et conscieutiam. 5 über legis steht et peccati 8 Col. 2 o U7id r 10 über eo steht artLiculo 11 über ludeus steht Sch[wermerus 12 über
iusticia (l.) steht praeterea nuUa
Dr] ideo non despero, ideo non morior, quia Christus vivit, qui est iustitia et vita mea aeterna et coelestis. In illa iustitia et vita nullum habeo peccatum, conscientiam et mortem. Sum quidem peccator secundum praesentem vitam is; et eius iustitiam, ut filius Adae, ubi accusat me lex, regnat mors et devorabit me, Sed supi^a hanc_ yitajtn habeo aliam iustitiam, aliam vitam quae est Christus, filius Dei, qui nescit peccatum et mortem, sed est iustitia et vita aeterna, propter quem etiam hoc corpus meum mortuum resuscitabitur et liberabitur a Servitute legis et peccati, simulque cum spiritu sauctificabitur. 20 Ita utrumque manet dum hie vivimus: Caro accusatur, exercetur, (^MC.' '" contristatur et conteritur iustitia activa legis, Sed Spiritus regnat, laetatur
et salvatur passiva iustitia, quia seit se habere Dominum sedentem in coelis ad dexteram patris, qui abolevit legem, peccatum, mortem et omnia mala conculcavit, captiva duxit et triumphavit de eis in semet ipso. Agit 2s itaque Paulus in hac epi.stola, ut nos diligenter instituat, confortet et retineat in cognitione perfecta huius excelleutissimae et Christiauae iustitiae, Siquidem amisso articulo iustificationis amissa est simul tota doctrina Christiana. Et quotquot sunt in mundo qui eam non tenent, sunt vel ludaei, vel Turcae, vel Papistae, vel Sectarii, quia ijoter has duas iustitias, 30 activam legis et passivam Christi, non est medium._ Qui ergo aberraverit a iustitia Christiana, hunc oportet in activam relabi, hoc est, oportet cum amisso Christo ruere in fiduciam operum.
17 tandem devorabit CDE 19 mortuum et in cinerem reilactum CDE 21 exerce- tur tentationihus CDU 30 Seclariil liaeretici CDE
In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. 49
I riiat in aetivani. Idco Sacra[nientarii et SL'h[wemieri uihil docent de iiisticia, gratia. Vcrba (jiiidem ex ore uostroniiu hauseruut, .sed uon urgent et aciiimt istnm art[iciiliim, quia non tenent, sed sunt exactores legi.« et niaiicnt et nulhis potest istain distinguere etc. Ni.si (juod faciunt nova opera, Ut Turca alia <|nan> Christian! et ludei; ift iDoI ein anber gcftalt et nomen sed eadem siihstaiitia. Desorta iustitia Christiana necesse est ruere homines in opera lunnana; quanquam aliqui liab[eaut duriora opera, tarnen opera sunt.
Non frustra liaec inculco et velini omnibus max[imc curam istarum reruni appreheudendarum. Si volumus esse doctores, oportet nos ista dili-
2 hauseruut o 4 über istam steht Christianam iusticiam 5 über alia steht fecit alia 6 über ruere steht relabi 7 tarnen bis sunt o 9 über doctores steht praedicatores
Hoc videiuus hodie in fanaticis spiritibus et sectariis qui nihil docent nee recte possunt docere de hac iustitia gratiae. Verba quidem ex ore et scriptis nostris liauserunt, ideo verba tantum loquuntur et scribunt. Kern vero ipsam tradere, urgere et acuere non possunt, quia non intelligunt nee iutelligere possunt, Sed tantum haereut in iustitia legis. Sunt igitur et niancut exactores operum Neque possunt ascendere ulti'a illam activani iustitiaiu. Itaque manent iidem qui fuerunt sub Papa, nisi quod nova nomina et opera nova faciunt, res tarnen manet eadem, Ut Turcae faciunt alia opera quam Papistae, Papistae faciunt alia opera quam ludaei etc. Sed utcunque alii faciant aliis speciosiora, maiora, difficiliora opera, tamen eadeui est substantia, Qualitas tantum est alia, Hoc est: specie et nomine tantum variant opera, revera tamen opera sunt, Et qui ea faciunt, non Chri- stiani sed operarii sunt et manent, sive vocentur ludaei, Mahometistae, Papistae, Sectarii.
Ideo nos sie seraper repetimus, urgemus et inculcamus hunc locum de fide seu Christiana iustitia, ut in assiduo usu servetur et accurate dis- cernatur ab activa iustitia legis. (Ex illa euim et in illa sola doctrina fit et consistit Ecclesia.) Alioqui uon poterimus servare veram theologiam, sed fimus statim iuristae, ceremoniarii, legistae, Papistae, Christus obscuratur, et nemo potest in ecclesia recte doceri et erigi. Itaque si volumus esse prae- dicatores et doctores aliorum, oportet nos habere maximam curam harum rerum, et probe teuere hanc distinctionem lustitiae legis et Christi. Est quidem dictu facUis, sed experientia et usu est omnium difficillima, etiamsi diligentissime eam acuas et exerceas, Quia in hora mortis vel aliis agonibus ^conscientiae propius concurrunt hae duae iustitiae, quam tu optes aut velis.
Admoneo igitur vos, praesertim qui futuri estis Magistri conscientiarum, et unumquemque seorsim, ut exerceatis vos studendo, legendo, meditando et
10 et sectariis] sectarum auctoribus CI)£ 14 Sed] Quia CDE 15 Neque possunt] non potentes C'Dß 19 utcunque] ut maxiine CDE 23 Sectarii] Anabaptistae etc. CDE 20 accurate] diserte <JDE
Cutriers gleite. XL, 1 4
50 In epistolam S. rauli atl Halatas Commentarius. (15:J1.] ir)35.
genti.s[sirae scire. Hoc IctC^tltd; QCfagt, sed cxperieutia flifficillima. Ideo legeudum, exercenduiu in tentatione, ut caro subigatiir et regnet Spiritus per gratiani. quaudo lex opponit Satanam, mortem, Ibi es sub lege; tum veuit diab[olus et accipit locos Christi de operibus. Tum !^alt ic^ Christum pro legislatore, \o 6tn id) befloren. Tum cogitare debeo: Caro, vis ascendere in reg[num conscientiae, vis dominari et tollere pacem cordis, tu g!^e» extra limites tuos. Tu, caro, mane sub lege operum, quia ego baptisatus, vocatus ad Euangelium, regLUum Christi; ba ^tt) fol mea conscientia bleiben; ibi nou lex, sed quies, pax, r[emissio pLeccatorum. S)a fatiftu nti^t l^itl.
AA
2 über caro steht coiiLScientia 3 es o 6 9'^e(ft)§, darüber offttS 7 tuos o
9 über totlftlt sieht lex vel caro
Dr] orando, ut in tentatione possitis couscicBtias, et vestras et aliorum, erudire lo et consolari et reducere a lege ad gratiara, ab activa iustitia ad passivam, In summa, a Mose ad Christum. Solet euim diabolus in afflictione et pugna conscientiae per legem terrere nos et opponere conscientiam peccati, vitam nostram pessime transactam, iram et iudicium dei, infernum et aeternam mortem, ut sie nos in desperatiouem adigat, nos sibi subiiciat et a Christo if, abstrahat. Solet denique opponere locos ex Evangelio quibus Christus ipse exigit a nobis opera et comminatur manifestis verbis interitum iis qui ea non fecerunt. Si hie ignoraverimus discernere inter has duas iustitias, si ,hic fide non apprehenderimus Christum sedentem ad dexteram dei qui est jvita et iustitia nostra, qui etiam interpellat pro nobis miseris peccatoribus 20 apud patrem, tum sumus sub lege, nou sub gratia, et Christus non amplius salvator, sed legislator est. Ibi nulla salus potest esse reliqua, sed certa desperatio et mors aeterna sequetur.
Discamus igitur diligentissime haue artem distinguendi inter has duas iustitias, ut sciamus, quateuus legi parere debeamus. Diximus autem supra, 25 quod lex in Christiano uon debeat excedere limites suos, sed tantum habere dominium in carnem quae et ei subieeta sit et sub ea maneat. Hoc ubi fit, consistit lex intra limites suos. Si vero vult ascendere in conscientiam et ibi dominari, vide ut tum sis bonus dialecticus et recte dividas neque plus tribuas legi, quam ei tribuendum est, et dicas: Lex tu vis ascendere 30 in regnum oonscientifle et ibi dominari, et eam arguere peccati, et gaudium cordis tollere quod habeo ex fide in Christum, et me in desperationem adigere, ut peream. Hoc praeter officium tuum facis. Consiste intra limites
28 ascendere in] occupare VDi: 2y ibi] hie CDB et (2.) fehlt CDE 29130 ne- que bis legi] et legi non plus tribuas CDE SO et] sed CDE 33 ut desperem, et CDE
30 Menius: §öret jt, Sunrfer ®efeij, jr üntetftetjet euc§ 311 biel, . . . Snnimb |o gebencte »nb bleibe nuff beinern 9)Ji|'te tiiib in beinern ©tnU, |)crr|d]e bnb blclnc hid) mit bem alten (f(ct, bem glcifti^e, . . .
\
In epistolam 8. l'iuili ;ul (.«alatas Comiuentarius. [1031.) 1535. 51
)[iM. 4''| Ut sie coiisoieiitia possit scrvari in suo rciriio, riuod est sociii-itns I('ti(i;i(', Passiva iiisticia i.e. f|iu)(I praostet ('iiristus. Ubi hoe didieerimus, (liligimus (iatros, praedieamus, patinuir et facimiis omnia quao oeeiirnint nobi.s; tum rjiiie(iiiiil faeerc dcljet, Iil)eiiter facit, (|iiia venit de reH;|iio et feciiiidat terrain.
I'iaiihis oecas[ionein accep|it a p.S[eiidaiiOHtolis, ubi 1. commendat suuin offieiuni et Autoritatem in cc|clesia contra plianat[icos spiritus qui 'eurrnnt et non mittuntur', ha§ CV de ista iusticia IUU§ bifputiril et sati.s 3"-. 2.i, 21 clarc, diiig'[pnter et fbrtiter.
■1. iiilii I A[udistis lieri subicctum huius EpListolae, quod P[aulus docet iliam iusticiani Christianam et, sieut dixi, diligenter est observanda ista distinctio, ne coufundantur mores et fides, opera et gratia, politia et religio, et vaidc
2 didieerimus 0 4 über rog[no steht celo zu 6 Occasio Ep[istolae sciibcndao r 7 et (commendL.it) fi er (mii§)
Dl] tuos, et exerce dominium in carnem. Conscientiam autem ne attingas mihi. iSum enim Baptisatus et per Evangelium vocatus ad communioncm iustitiae ,^ "ii iTi let vitae aeternae, ad Eegnum Christi^ in quo acquiescit conscientia niea, ubi inulla lex est, sed mera remissio pcccatornra, pax, quies, laetitia, salus et vita iaeterna. Ista nc interturbes mihi, ne in conscientia raea lex, Tyrannus durus et crudelis exactor, Sed Christus, filius Dei, Rex pacis et iusticiae, dwlcissimus Salvator et mediator regnet qui conservabit conscientiam laetam et pacatam
20 in Sana et pura doetrina Evangelii et cognitione istius passivae Iustitiae.
Hanc cum intus habeo, descendo de coelo tanquam pluvia foecundans ;erram, hoc est: prodeo foras in aliud Regnuni et facio bona opera quac- "cunque mihi occurrunt. Si snm minister verbi, praedico, consolor pusilla- nimes, adniinistro sacramenta; Si paterfamilias, rego domum, familiam, educo
•j:, liberos ad pietatem et [33g. C] honestatem; Si Magistratus, officium divinitus mihi mandatum facio; Si servus, fideliter rem domini curo; Summa, quiuuii- que certo novit Christum esse iustitiam suam, is non solum ex animo et cum gaudio bene operatur in vocatione sua, sed subiicit se quoque per chari- tatem magistratibus, etiam impiis legibus eorum, et omuibus praesentis
30 vitae, si res ita postulet, oneribus atque periculis, Quia seit Deum hoc velle et ei placere hanc obedieutiam.
Hacteuus de argumento Epistolae quod sumit Paulus tractandum occa- .sione accepta a falsis doctoribus qui istam iustitiam fidei obscuraverant Galatis, contra quos commendat suam auctoritatem et officium.
|.
17J1H ne (2.) his iusticiae] non enim ferani te tyrannum durum et crudelem exactorem in conscientia niea rcgnare. Sicjnidem ea est sedcs ot templnni Cliristi filii Uei, qui est rQx iustiti.ic et pacis ac CDE 19 regnet qui] mens, is C'J)E
4*
52 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commontaiius. [1531.] 1535. (1, 1)
Hs] multum conducit istas 2 iusticias tlisiuugere, ([uia in trib[ulatione fugen fie fic^ nc'^ev, quam alicui lieb ift.
lam incip[it Pau[lus suiini cxordLUun et siguificat siiain occasLioneiu quae compulerit eum ad tractaudura de ista iusticia. Ipse plautaverat syu- ceraiu doctiiuam iusti[ciae fidci; et po.st disce.ssum suum ps[eudapostoli siib- intraverunt et omnia subverterunt quae ipse bene docuerat, (juia Sat[au iiou
1 conducit über (oportet) iusticias o unter fugen steht finben 4 compulerit
c aus pepulerit 5 doctiinam o üher fidei steht et optime docuciat Gal^atas unter
psLCudapostoli steht falsi doctores 5/6 subiutraveruut c aus subieruut 6 üher oninia
steht ista subverterunt c aus subvertunt 6/53, 1 non cessat o
Dri Caput I.
1,1 Paulus Apostolus non ab hominibus neque per hominem, Sed per lesum Christum et Deum patrem qui suscitavit eum a mortuis.
Et qui mecum sunt omnes fratres. m
Nunc argumento tradito et osteusa summa huius Epistolae ad Galatas praemittemus, antequam ad rem ipsam veuiamus, quae occasio fuerit Paulo scribeudae huius Epistolae. Ipse plantaverat puram doctrinam Evangelii et iustitiam fidei apud Galatas. Sed statim post discessum suum subintraveruut falsi doctores qui ista omnia quae plantaverat et bene docuerat, subverterunt. i5 Nam diabolus non potest non vehementer istam doctrinam impugnare vi et dolis Neque quieseit, donec videt unam scintillam de ea superesse. Ideo et nos propter hanc unicam causam, quod Evangelium pure praedicamus, patimur a mundo, diabolo et eins Apostolis omnia mala a sinistris et dextris.
Evangelium autem talis doctrina est quae quiddam sublimius docet, 2i> quam est mundi sapientia, iustitia, religio etc. Relinquit quidem illa in suo gradu esse quod sunt, et ut bonas Dei creaturas commendat. Sed inundus anteponit has creaturas Creatori, Denique per eas vult abolere peccata, liberari a morte et mereri vitam aeternam. Hoc damnat Evangelium. Mundus autem non potest ferre optima sua damnari. Ideo impingit haue notam Evangelio, 25 quod sit seditiosa et erronea doctrina quae subvertat respublicas, principatus, regna, imperia et religiones, Atque ita peccet contra Deum et Caesarera,
10 Et Ks fratres fehlt CDE 17J18 videt bis et nos] eam opprimat, aut per tyrannos aut certe per fanaticos Spiritus depravet, ac tandem pro ea, sub specie tarnen pietatis, impiam bomiuibus securis et stertentibus obtrudat. Et CDE IS Evaugelium] doctrinam Evange- lii CDE 18119 praedicamus bis dextris] tradimus, babemus bodie diabolum infensum, qui contra nos saevitiam mundi et haereticorum acerbissimum odium excitat CDE 20 Evange- lium bis est] Est autem Evangelium talis doctrina CDE 21 etc., nempe remissionem pecea- torum gratuitam per Cbristum etc. CDE 24 Mundus autem] Contra Mundus CDE
26 respublicas, regiones CDE 27 et religiones fehlt CDE Atque ita] ideoque CDE
25 Menius: 2arumb ^cngct fie balb bcm ©unngclio tiefen jc^anblappcn nn, nl§ ob c§ ein jrtigc önb aufftljüviifdje ßcix jet), ...
In epistolam S. Pauli iu\ Ualata.s Coiiimentarius. [1531.) 1535. (1, 1) 53
Hs] ocssat; doncc vidct imam scintillaru de isla doct{rina suporcsise, noti etc. Ideo et iios patiraur flagella. Videtur parva causa, sed n)ax|ima, quia voluinus ascendcrc supra politiam; ba§ tan man nid^t. Deiude Satan con- culcatiir, mors et peccatiim ei cripitur et transferuiitur sui captivi in Roi>:|nun) s libertatis; lioc pati non etc. Satan et sui Apostoli non feiern. Si nos liic tain diligLCnter non Iabüras|semus, iam in sectas niille disiuncti; Sed isla iloct[rina etc.
1 scintillam über (favillani) über saperesse steht excitat contra eani vim et iloluin •~u 2 propter lianc unicam causam vom Rande hinter nos eingeioiesen über llagella steht iiiimicitiain aclversa^riorum flagella (propter lianc) (doct^rina) causa über causa sieht et aliciuij subliniius docere quam simpliciter niundus terra non potest hinter causa vovi
Rande eingevnescn 3 unter supra steht leges dazu politiam c in politicas «6er politiam steht omnia subvertere, legem abroLgare unter bo§ steht hoc muudus non patitur Satan (vero) 314 über conculcatur steht et desiruitur eius regnura 5 über hie steht Vuit|tem- bergae zu 5j6 nisi ergo vigilantes, non possunt non in mille sectas etc.; sed qui.a nos in liac doctrina raanemus, conservat nos in veritate, pace; alii quia festen be§ aicttiJetä, ruuut in tot sectas et pereunt hinter feiern vom Rande eingewiesen 7 über etc. steht etl^elt omnia, econtra. etc. (qui autem)
Dr] abroget leges, depravet bonos mores et coucedat cuivis licentiam faciendi impune quae velit. Igitur iustissimo zelo et in speciem summo obsequio
10 Dei perscquitur Mundus haue doctriuam eiusque doctores et sectatores abo- miuatur tauquam pestem qua nocentior non possit esse in terris.
Deiude per Evaugeiii doctrinani conculcatur quoque diabolus, destruitur eius Regnum, eripitur ei Lex, peccatum et mors (quibus ceu potentissimis et invictissiinis Tyrannis Universum genus hunianum suo imperio subiugavit).
i'i Dcnique trausferuutur sui captivi e Regne tenebrarum et servitutis in Regnum lucis et libertatis. Num ista ferret diabolus? Num hie pater meudacii non uteretur omnibus viribus et artibus ad obscurandam, depravandam et penitus extirpandam haue salutis et vitae aeternae doctriuam? Id certe Paulus conqueritur in hac et omnibus aliis epistolis suis, Satanam hoc egregie
2ii fecisse per suos Apostolos se adhuc vivente.
Idem et nos hodie conquerimur et deploramus, Quod Satan plus nocuerit nostro Evangelio per suos Ministros, Spiritus illos phanaticos, quam per omnes tyrannos, reges, principes et episcopos qui illud vi persecuti sunt et adhuc perseqnuntur. Et nisi tarn sedulo et diligenter hie Vitebergae vigi-
25 lassemus et laborassenuis in plantanda et doceuda hac fidei doctrina, tam diu uon mansissemus concordes, Sed iamduduni inter nos quoque exortae fuissent sectae. Sed quia constauter manemus iu hac doctrina et perpetuo urgetur
16 ista] hoc CDE IS Id fehlt ODE 23 tyrannos fehlt CDE 27 Sed quia] Quia vero CDE
IG Menius: Sott ober bia attel bem Teufel nic^t faul tf)tni trnb uctbricffen? ©oU er ba-j jo fti[Ifd)lt>cigciibc bevjcfilQffcn tmb gefc^cfjcn laffen? . . .
54 i'i fiiiötolam S. l'auli ail Gahitas Comuieiitarius. [1531. | 15o5. (1, 1)
HsJ Occasio: post Aj)ost()liiiii l';ui[limi iiilroierunt ftilsi tloctores t't ninji;rii
aliqui viri qiii ein gV'0§ anfc()CIt et praesertim de Cii'cumcl.sioue. Ii)si liabe- baut iactantiaiu, quod de ludei.s, sancto populo, .semiue Ab[rahae, liabLeienl promissiones patruiu. Ultimo craut discipuli Apostolorum et familiäres, viderant sigtia eorum et forte ipsi fecerant. si talis veuit, maä)t eilt fc^ein. 5 Ut ap[prehcudat'^ nos, contra nos maxLimum et iiuicum argimieutum: Ecclesia, ec[clesia; bo ftijft man einen tnccfjtig fcer. Isto argumeuto subverteruut Galatas: Quid est Paulus? est novissimus qui con versus ad Cliristianismum. Nos sumus discipuli Apostolorum, vidimus Christum et audivimus eum
zu 1 Occasio Epistolae r 2 über viri steht l'uerunt 3 über iactantiam sieht et
gloriam über sancto populo steht Ko. 9 über semine Äb^rabae steht 2. Cor. 11 4 patruin über »ipiritus sancti 5 ipsi o über si steht ubi tarn magni in Civitatem, faciunt negociuin et imponnnt etiam cloctis 6 über unicum steht perpetuum S Christianismura (ut Spiritus KotLtensiura) darüber ut illi bene nurant exaggerare 9 über discipuli Apostolorum steJtt 2.
') Erg. Papa.
Ur] a uobis, conservat uos iu summa unitato et pace. Alii vero qui vel eam w negligunt, vel, ut ipsi putant, aliquid sublimius docere volunt, ruunt in varios ac perniciosos errores et sectas quarum aullus est fiuis, et pereuut. Hoc voluimus obiter indicare, cur diabolus et mundus tarn infensus sit Evangelio quod tarnen est verbum vitae et salutis aeternae.
Dixi supra Paulum in hac Epistola occasionem tractandi de Christiana is iusticia hinc sumpsisse, quod falsi doctores cito destruxerint apud Galatas quae ipse multo labore et longo tempore aedificaverat. Fueruut autem falsi doctores seil pseudo Apostoli viri magnae auctoritatis ex pharisaismo, et circumcisione Et hi iactaverunt apud populum se esse de saucta et electa gente ludaeorum, se esse Israelitas ex semine Abrahac, se habere promissiones, patres etc., 20 denique se esse ministros Christi et discipulos Apostolorum, cum quibus conversati fuisseut, et signa eorum vidissent. Forte et ipsi signa fecerant, OTaiti). 7,22ut Christus Matth. vij. testatur impios quoque signa facere. Ubi tarn magni viri veniunt in aliquam civitatem vel regionem, statim in admiratioue sunt, et imponunt etiam doctis et aliquantum firmatis in fide. Hac autem 25
10 vero fehlt ODE 13 Hoc voluimus] Voluimus hie CDE 13J14 cur diabolus bis aeternae] Evangelium esse talera doctrinam quae damuet omnem iustitiam et solam Christi praedicet et iis qui eam amplectuntur, aft'erat pacem conscientiae et omnia bona, et tarnen mundum eam acerbissime odisse et persequi etc. CDE 15J16 Paulum bis sumpsisse] l'aulo eam occasionem fuisse scribendae huius Epistolae CDE 23125 Ubi tarn magni viri bis firmatis] Ubi viri tanta auctoritate praediti in urbem aut regionem aliquam veniunt, statim in adraira- tione sunt, et illa specie pietatis non solum simplicibus, sed etiam doctis et aliquantum in fide firmatis imponunt, praeserlim cum iactant, ut illi, originem patriarcharum ; item, se esse ministros Christi et apostolorum discipulos etc. CDE
24 f. Meniiis: SBo rtu foldie groffc articl)ctilic^e Senfe ctma in eine ©tab ober ünnb fomcn, ipetret fo halbe iebetman maul ünb äugen Bbcr fie auff, . .
In epistoliuii S. rauli ad Uakita.s Comiiioutarius. (1531.] 1535. (,1,1) 55
ll.s| in-ai^tlicaiitem. PLauIus receutior et minor [Ü3I. 5-'] nül)is. Et nos Iiulei, et iinpus^ibile, ut dcus iiok relinqiiat, ijiii de [)01)[u1ü Saucto; et plures suiiius, PLaiilus solus; Sicut Papa facit cum argumento suo: Ecclesia: putas, quod deus tot seculis ecclesiam relinqiiat in errore? et [tfjcn brauff, (iiiod nemo .'. po.ssit eos bmbtüetffen. Ergo contra haue iactautiam gixifft tx f(iirf;ä bvciil et ncmini vult cedere, ueque Apostolis nee diKci[)ulis; in dcspectuni ,sn[)CT- borum azinorum recitat historiam in Antiocli[ia factam, ubi PetLrum priu-
2 über relinquat ate?U ut erromus über de popLuIo Saiicto steht acccpimus s[pirituni s^aiictum zu 3 an propter uiium humiiiem deus reliuqueiet tot Eculesias errare? liu^miiies tarn duri, ut nemo poterit zu solus vnm liande elnyeiviesen Ecclesia »■ 4 über seiMilis
sieht et annis 5 über iactantiam steht falLsurum doctorum iactantiain (quud Apostoli etc.) über er steht Pamlus 6 über discipulis steht ipsoruiu, dicit se aeque Apostulum ut alium, vocatuu) per lesum: 'Si etiam angelus* zu. 6 et l'acit quod nusquam alias r 7 über
recitat steht etiam über liistoriam steht Pef[ri
Di| arte subverteruut Galatas: Quis est Paulus? Nonne novissimus omnium conversus est ad Christum? Nos sumus discipuli et familiäres Apostolorum,
lu vidinuis Christum edentem rairacula, et audivimus eum praedicantem, Paulus receutior est et minor nobis, uec possibile est, quod Deus relinquat errare nos, quia sumus de sancto populo, miuistri Christi, et accepimus Spiritum sanctum. Et plures sumus, Paulus solus est qui nee cum apostolis con- versatus est, uec Christum vidit, imo persecutus est ecclesiam Christi. Num
ir, propter imum Paulum Deus relinqueret tot Ecclesias errare?
Sic hodie Papa, cum uullam scripturam habeat qua se defendere possit, hoc unico et perpetuo argumento contra nos utitur: ecclesia, ecclesia. Putas, quod Deus tarn immisericors sit, ut propter paucos haereticos Lutheranos totam ecclesiam suam reiiciat? Putas, quod tot saeculis relinquat ecclesiam
2U suam in errore? Hoc maxime urget, quod ecclesia deleri aut everti non ])ossit. Et plurimi moventur hoc argumento. Istis ergo et similibus verbis imposuerunt pscudo Apo.stoli Galatis, ut apud eos Paulus amitteret auctori- tatem, et eins doctrina suspecta redderetur.
Contra hanc vanam iactationem et gloriam pseudo Apostolorum Paulus
.•5 suam auctoritatem Apostolicam constanter et magna jiagQfjaia opponit et adraodum magnifice commendat suam vocationem defenditque suum miui- sterium, Et quod nusquam alias facit, uemini vult cedere, ne Apostolis quidem, multo minus ipsorum discipulis. Et ad frangendum illorum fastum phari-
18 immisericors] iratus ODE 20 in errore] errare C'DJiJ deleri aut feJilt VDE
2JI22 Et plurimi bis Galatis] Ut autem hodie plures moventur isto argumento, ita tempore Pauli mira praedicatione laudum suarum occupaverunt pseudoapostoli animos Galatarum CDE
24 f. Menius: ÜBibei: \old) lo§ Qe|c()tet| biib eigen ftiticfenben tt)unt ben Sügenptebigct Diib fatidjfit ?lpoftc(n Ijcbet <B. ^'oulu^ iein 3lpoftclainpt mit qIIci; fteibigfeit btib Dnetidjtodenem gutem geloiijcn auä) l)Oi^, . . .
56 In epistolam S. Pauli ad Galatas Conimeiitarius. [1531.] 1535. (1, 1)
11s] cipem Apostolonim ausns sit obiurg[are et accus[iii'e, ip.suni ]. apostulonini qui viderat ipsuni ChristUQi et conversatus cum eo faniiliari.s[siiiK'. Quid hac iactautia P^aulus agit? — : sura Apostolufs, Et talis qui uon fl'Ogt liad) bcu Qtlbern et obiurgat ipsuiu prineipem Apostolornm.
Iste locus commuuis valet ad hoc, ut unusquisq[ue certus sit de sua ^ vocat[ioue, ut coram deo et iiomiDibus glorietur se praedicare ut Missus, ut legatus Regis iu hoc gloriatur et superbit, quod venit iion ut jirivata persona sed niissa a Rege. 1. scire, certum esse se habere voca[tionem divinitus. Hoc etiara expedit gloriare coram populo, ut viudicet sibi autori-
1 (quod) ausus, darüber obstiterit scandalose 3 agit(ur) über agit steht (quod) sie
2 1
Et talis sum Apostolus über ftogt usio. steht curat, quid alii sint ot ita, ut ipsam colum- iiani aliorum non sum veritus zu 5 Locus communis de Certitudine vocatiouis r 6 über ut steht is qui 7 gloriatur et o veuit c aus veniat zit 8 et g^ct, fi^t otcn an, ba er fonft ntliöt !^in botfft neo alius hinter Rege vom Bande einfjewiesen 9 über expedit steht
exaltare et glorificare
ür] saicum et duram frontem recitat historiam in Autiochia factam, ubi ipsi lo Petro obstiterit. Praeterea nihil raoratus ingens scandalum clare dicit in textu, quod ausus sit accusare et obiurgare ipsum Petrum, priucipem Apo- stolorum, qui Christum viderat, et cum eo familiarissime conversatus fuerat. Apostolus sum, inquit, et talis qui non curat, quid alii sint, et ita, ut etiani ipsam columnam aliorum Apostolorum non sim veritus obiurgare. is
Et in summa: In duobus prioribus capitibus fere nihil aliud agit, quam quod commendet suam vocationem, ministerium et suum Evangelium, quod non sit humanuni, neque illud ab homine acceperit, sed per revelationem lesu Christi. Item, si ipse aut etiam Angelus e coelo aliud Evangelium praedicet, praeter id quod praedicaverit, Anathema sit. so
Sed quid agit Paulus hac sua iactautia? Respondeo: Iste locus com- munis ad hoc valet, ut unusquisque minister verbi Dei certus sit de sua vocatione, ut coram Deo et hominibus cum fiducia gloriari possit se prae- dicare Evangelium ut is qui vocatus et missus sit. Quemadmodum legatus Regis in hoc gloriatur et superbit, quod non ut privata persona venit, sed 25 ut legatus Regis, et propter hanc dignitatem, quod est legatus Regis, defertur ei bonos, ut praecedat et superiorem locum obtineat, quod ei non contingeret, si ut privata persona adesset. Quare certus sit praedicator Evangelii se habere vocationem divinara. Et expedit, ut hanc suam vocationem exemplo Pauli magnificet et glorificet coram populo, ut apud auditores sibi authori- 30
16 In duobus prioribus] In prioribus duobus CDE 'Jl vor Sed steht als Über-
schrift Certitudo Vooationis CDE
21 f. Menius: @§ ift bie(e§ rljümcti iüd)t ein eitel »ergebliif) hiott geböne, jonbctn ift ein ttefflid^er Socus communis Bub bet futtiempften §entiftücte ein« bet 6()tiftlict|en lere bnb ©uangelij, ... 2if. Menius: ©teidj loic ein?' toctt flönig^ä Öcgot ober 2?ot[d)afft . . .
In epistolaiii S. Pauli ad lialatas Comiiientaiius. [1531.] 1535. (1, 1) 57
ll^tad'in apiul jiopiiluin, Ut logatus debet glorificarc siiam Irfratioiiein, (Hiia ilü nun glorificaiiius no.s sed cum qiii misit, cuius autoritatcin volimuis e.sse .sacro.saiictani. Nece.SL-saria est gloriatio et glorificatio sui ministerii: 'Quando divina snm gratia apostolus, niini.steriura meum glorificabo', volo ut in.spieiar r. ut legatus a Christo. Ad captandam autoritateiu, benevolcntiam, ut audi- tores qui audiutit, fiant attenti, dociles, (juia nou audiunt siniplLicem lioniincni sed deum legautcui; quando dcus voeat, oportet beuevoli, attenti reddantur. luctundus est ille locus in quo superbit et coutemnit, damuat cetero.s ouuies. Socuuduni carnem tücra iuax[imum peccatum, Sed est necesLsaria gloriatio
1 über populum sieht auditores über legatioiiera steht quod iion est superbire, sed uecessaria gloria 3 sacro^ 0 über sacrosanctam steht et colendain, dazu cuius iii>niiiie
niandainus: hoc volumus vom Hände e'inrjeviesen (Ibi) Neces{saria über est stellt nou siiperbiu sed über ministerii s(e/id Ut Ro. 11, dasselbe r 4 glorificabo 0 6 über attenti steht beuevoli 7 vocat(ur), darüber luquitur über oportet stellt autoritate et inagnitudine
mittentis 8 über lucuudus steht Magnus über superbit steht sie gloriatur su Ö alios contemnere, sibi soIi arrogare omnia hinter peccatum vom Rande eingewiesen
Dr] 10 tatem vindicet, quemadmodum legatus regius glorificat suani legationem. Quod non est vane gloriari, sed necessaria gloriatio, quia non de se, sed de rege qui eum misit, gloriatur, cuius auctoritatem cupit esse colendara ac sacrosanctam, et cum aliquid nomine Kegis vult fieri a subditis, nou dicit: Nos rogamus, Sed: Nos mandamus, Nos volumus hoc fieri etc. Pro privata
15 autem persona dicit: Rogamus etc.
Sic etiam, quando Paulus maguifice extollit suam vocationem, uon arroganter extollit sese, ut plerique putant, Sed necessaria ac saucta super- bia glorificat suura miniistcrium, Ut et ad Rom. 11: 'Quam diu sum gentium aiiim. 11,13 Apostolus', inquit, 'miuisterium meum glorificabo', hoc est, volo ut habear
jo Don ut Paulus Tarsensis, sed ut Paulus legatus seu Apostolus lesu Christi. Hocque necessario facit ad conciliandam sibi auctoritatem, ut auditores hoc audicutes attenti, beuevoli ac dociles reddantur. Audiunt eiiim nou simplieeni Paulum, sed in Paulo ipsum Christum et Deum pafrem legantem, Cuius auctoritatem et maiestatem ut homines sancte venerari, ita cum summa reve-
25 rentia suscipere et audire eins quoque legatos debent adferentes verbum ipsius.
Est ergo insiguis iste locus, cum Paulus sie superbit et gloriatur de
sua vocatione, ut ceteros omnes contemnat. Si quis humano more omnes
prae se alios ita contemneret et sibi omnia arrogaret, insigniter ineptiret, esset
maxima stulticia et peccatum. Sed hie est necessaria ista gloriatio, per-
18 et fehlt CDE ]9 babear] recipiant me homines C'DE 20 Paulum Tliarseii- sem CDE Paulum Legatum seu Apostolum CDE 2SJ29 esset bis peccatum] et praeterea etiam graviter peccaret CDE
I3f. Menius: ... fngt et nidjt: ®nab, ^ung^crt, ^d) bitte, jt luollet ba? ober ba? tf)un etc. ©onbetn al\o fagt er: 2üit gebieten ernfttiil) önb iDoIIcit etc. SBciiii et ober aU ein gemein« man fut fid) fclb-j tcbct, fo l'ngf et lnol: 3d) bi't ftemibtid) etc.
58 J" oiiibtulaiii S. riiiili ad GaUitas Comiuentarius. |15:U.| 1535. (1, 1)
llsj pertiiiens ;ul gloriam dei. Ibi gloriatur deus, sacrificatur ei sacrificiuin laiidis et gratitudiuis. Si legatus sum, non vereor alium Regem, reguuin iiec pro- ceres, (juia est gloria mei prineipis. Sic ergo orditur: 1, 1 [SSt. 5''] 'Paulus Apostohis.' 'Ex homiuibus': Duplex vocatio iutuitur.
2)a ftoft ex bic iactatores et illos pseudofratres qui veuerant et sedaveraut 5 suum hortum: lactant se missos ab Apostolis et nie dis[oipuIum esse iactant et uoii discip[ulum Apostolorum sed aliunde venienteui et mea vocatio fol nichts fein, sed quicunque siut qui ad vos venerunt, ntuffen gef(^i(Jt fciti vel per hominera vel ab honiiuibus, Ut sit: qui a seipsis veuiuut, sine deo; per houiinem, a deo. — Id est: mea vocatio est supra omnem voca[tiouem 10 (juae potest fieri post Apostolos.
'Ab liomiuibus': i. e. qui seipsos vocaut. Currunt quos non mittit deus nec'homo, ut E.ot[teDses qui ex seipsis currunt et loquuntur, reptant
2 sum o alium 0 zu 2 Sic etiam in muudo recte fit r zu 4 Sarumfi feiet et otfo 5fwin insei'ipcione r Distingue, ut velis oben am Rande 5 illos o 6 über
lactant sieht contemnunt me ut Apostolum esse iactant 0 8 sed 0 muffen bis fein unleii 9 sine deo 0 zu 9 'Ab hominib[US, per hominem' r 10 über Id est usw. sieht Vult ergo suam vocationem ultra omnes etc. 12 über i. e. steht intelligo 13 über cuirunt steht
non postulati zu 12159, 1 Sch[werraeri r
Dr] tinens non ad gloriam Pauli seu nostram, sed Dei, cui per eam offertur Sacrificium laudis et gratitudiuis. Per hanc enim gloriationem iunotescit 15 uomen Dei mundo. Sic ergo orditur Epistolam ad Galatas.
Paulus Apostolus non ab hominibus etc.
Initio statim perstringit falsos illos doctores qui iactabant se discijiulos Apostolorutu et ab ipsis missos esse, Paulum vero contemnebant, ut qui neque discipulus Ajiostolorum neque ab ullo missus fuisset ad praedicandum 2u Evangelium, Sed aliunde venisset et suo consilio se ipsum intrusisset ad hoc ministerium. Contra hos defendit se Paulus, dicens: Mea vocatio vestris praedicatoribus contemtibilis videtur, sed quicunque tandom sunt qui ad vos venenmt, vel ab hominibus, vel per hominem missi sunt, Hoc est, vel a se ipsis non vocati aut per alios vocati venerunt. Mea autem vocatio 25 neque ab hominibus neque per hominem est, sed est supra omnera voca- tionem quae potest fieri post Apostolos. Est enim per lesum Christum et Deum patrem etc.
Ab hominibus intelligo, qui se ipsos vocant et intrudunt nee Deo nee homine vocante aut niittente, sed ex se ipsis currimt et loquuntur, ut hodie so Sectarii qui vel per augulos reptant et quaerunt loca, ubi venena sua eff'un- daut, publicas Ecclesias non intrant, vel huc veniunt, ubi Evangelium prius
16 uomen seu gratia et misericordia CDE 22 se] suam vocationem CDE
2'J intruduut] ingeruut CDE 31 Sectarii] phanatici Spiritus CDE
In eiiibtohiiu S. Pauli iul Galatas Coiumeiitarius. [15;il.] 1535. (1, 1) 59
lls| |)C'r aiigulos t't (juacrmit loca siii vcnciii, publica.s iion iiivatlunt ccclesias. Ubi est I<]iiaiigfliiiin, huc vcniuiit etc. S)ic IjCtffc ic^ 'ab lioniiuibu.s'.
'Per honiinein': qui a deo veniiint. Est ciiiin duplex vocatio divina: niediata, imniediata. Dens vocat nos omues ad miiii.steriuiu vocatioiie per ■ lioininein est(]ue diviua vocatio. Sic est omniurn vocatio post Ai)ostolos, (jiiia Ai)ostoii sunt vocati per Christum, Apostoli niinistros verbi et Ej)is- copos vocaveruiit qui suos successo[res usque in finem muudi. Sic quando Rogo aliiiuem, ut doceat, legat, liabet vocationeiu 'per lioiuineiu'. Sic pastor habet voca[tioneui 'per iioniinem'. Sic si niag[istratus , priuceps aliqueni i" vocat, habet vocatioueni 'per homincm'; bfla ift generalis vocatio in orbe terraruni post Apostolos; bo 6elJ fol man» auä) laffcn. S5Ieib propter lio([tenses spiritus; mihi non licet ire in aliquam Civitatem extra hanc et ]ii-aedicare. In quantum praedicator (Tanquam Doctor in toto Papatu), Si
3 Est bis diviua über (Divina) 2 vocatio zu 3 Divina vocatio duplex r 4 über mediata steht (ut Pauli est) 6 über Christum steht patreni 7 vocaverunt o 8 über ut doceat steht ad officium docendi Iiabet bis hominem o über pastor steht praedicator y aliquem über (si) zu 10 Generalis vocatio r 11 über SIciB steht et magnificienda vocatio vocatio 12 über KofLtenses steht sectiarios über hanc steht meam sortem
13 über praedicare steht ubi non sura pastor et vocatus unter Papatu steht possem prae- dicare, modo me tolerarent
Dr| plantatum est. Hos ego voco ab hominibus. Per hominem autem, qui habeut
lö divinam vocationem, sed per hominem.
Est itaque divn'na vocatio duplex, una mediata, altera immediata. Deus vocat nos hodie omnes ad ministerium verbi vocatione mediata, hoc est, vocatione quae fit per medium, id est, per hominem. Apostoli vero imme- diata vocati sunt ab ipso Christo, sicut prophetae in veteii Testamento ab
20 ipso Deo. Apostoli postea vocaverunt suos discipulos, ut Paulus Timotheum, Titum etc. Qui deinde Episcopos, ut Tit. 1., Episcopi suos successores vocaverunt usque ad nostra tempora et deinceps usque ad finem mundi, Et haec est vocatio mediata, quia per hominem fit, et tarnen divina est.
Sic quando princeps aut magistratus vel ego aliquem vocamus, is
25 vocationem habet per hominem, et haec est generalis post Apostolos vocatio in orbe terraruni. Neque est mutanda, sed magnifacienda propter Sectarios uostros qui eam contemuunt et iactant aliam qua a spiritu se impelli dicunt ad docendum. Sed mentiuntur impostores, Impelluntur quidem a spiritu non bono, sed maligno. Mihi enim non licet ire extra hanc sortem meam in
30 aliam civitatem, ubi non sura vocatus, et ibi praedicare, quatenus sum praedicator (Quatenus sum doctor, possem in toto papatu praedicare, modo
22 vocaverunt. Ea vocatio duravit CDE et durabit usque CDE 26127 Sectarios nostros] phauaticos homines CDß 27 aliam meliorera CDE 29 enim fehlt CDE
30 vocatus verbi minister CDE
00 1" cpistoUim y. Pauli ;ul Galatiis Commoiitariii.s. [15ol.] 1535. (1, 1)
Hs] etiatn audiani falsa praedicari et posscni eripere mea saiia doctriua, nun debeo facerc, sed dco rem eoinmittere, Et non fol aufftretcn: ttiail ttClfutt! cgo! — , ut Sfotttcn geiftei" t!^ltn; debeo expoctare et reliuqiiere domino. Sic Satan scnipcr facit, lücilbct fur, qiiod homines seducantnr. Ibi oritur exem- pluni: si etiam piiis, venit impius et sie tttt ©atan citt. Si vero princeps, s magistratus vocat, tum gloriari possum, quod fiat maudante deo per voceni hominis. [581. 6*] Ibi mandatum dei per os prineipis, boS l^ciffcn itOC^ voca- t[iones verae. Et die: vocatus sum autoritate diviua, non ut Apostolus quidem, sed 'per hominem'. Videtis neces[.sc locum, certam habere voca-
] über praedicari steht et damnari animas 2 rem o, dazu qui suuiii terapus
iuveuiet. In alienam messein innere fot nic^t {ein vom Rande eingeuieser. über oufftrctcit sieht et d[icere 3 über ego sieht docebo veritatem 4 über facit steht per non vociitos
zti 4 per suas sectas, giBt aHjcit gtoS anboc^t für, ba§ tec^t gc^anbett ift et gloriandum se vocatnin esse autoritate divina, non cjnidem per Apostolos sed post Apostolos i.e. per Apo- stolos et eorum posteros hinter facit vom Rande eingewiesen 4 über seducantur stellt quod velit eos ex errore eripere 5 über si usw. steht aliquis bona intentione, alii nocenf exemplo zu 5 Ideo ius vocacionis est servandum r 6 über gloriari possum steht certo et cum
fiducia contra adverisarios, ba Bin i(^ fi^er zu 9 'per hominem' r
'^'■] me tolerarent), etiamsi audiam falsa doceri, seduci et damnari animas, et lu
ego eas eripere possem ex errore et damnatione, mea sana doctrina. Sed
rem Deo committere debeo qui suo tempore inveniet occasionem legitime
vocandi ministros et dandi verbum. Ipse enira est Dominus messis, qui
W(itiii.s,38niittet operarios in messem suam, nostrum est orare Matth. 9.
Quare non est irrueudum in alienam messem, nt diabolus solet per i.s suos Sectarios qui semper praetexunt zelum hunc ardentissimum, dolere sibi, quod homines tarn misere seducantur, se veritatem velle docere et seductos e diaboli laqueis eripere. Itaque si aliquis etiam pio zelo et bona intentione velit Sana sua doctrina liberare seductos ex errore, tamen Exemplum maluni oritur, per 'quod datur occasio impiis doctoribus intrudendi sese, per quos 20 Satan postea occupat cathedram, Hocque exemplum postea maxime nocet.
Cum autem Princeps seu alius magistratus me vocat, tum certo et cum fiducia gloriari possum contra diabolum et hostes Evangelii, quod maudante Deo per vocem hominis vocatus sim. Est enim ibi mandatum Dei per os Prineipis, Et hae sunt vocationes verae. Sumus igitur et nos divina auctori- sn täte vocati, non quidem immediate a Christo, ut Apostoli, sed per hominem.
Valde autcm necessarius est hie locus de certitudine vocationis propter pestilentes et satanicos istos Spiritus, ut unusquisque possit gloriari cum
13114 qui et operarios in messem suam mittet CDE löjlG ut diabolus incitare
solet suos ministros, ut non vocati currant et praetexant CDE 18 Itaque] Imo CDE
19 sua fehlt CDE 21 Hocque bis postea] et CDE 25 Et bis verae] quod me certum reddit, vocationem meam esse veram et divinam CDE 27 propter] contra CDE 28 Spiri- tus, qui praeter modum spiritum et coelestem vocationem iactant et hoc fuco multos decipiunt, et tarnen impudentissime mentiuntur. Ideo expedit nos certos esse de vocatione CDE
lu epistolam S. Pauli ad Galatas Couimeutarius. [1531.] 1535. (1, 1) ijl
H3]t|ioncm i)ro])ter istos pestilen[tes Spiritus, iit sciat iitiuscj^uisque gloriari ut Ioli|annes: 'factum est verbum douiini.' Sic ego praedico, baptizo, administro Sacra|meiituin altaris, quia facta est vox dei super me, scilicet per os liomiuis, per homineni, qui est seil, in functiono. Si civis unus aut alter 5 me rogarct, ut praedicarem, bo§ fol iä) laffen; «lui vcro gorunt publ|^ica officia etc. V[ult d[icere ergo: 8i Ijod) finb bic {)el)lDfen tropffen, eorum vocatio vel quod veuiunt a seij)sis aut ab aliis. Nihil horum curo, sie et vos ue curetis. Ego autem missus |)er lesum i. e. immediate vocatus. Mea vocatio similis per omnia Apostolorum vocationi et sum quoque Apostolus.
10 Ideo Paulus dilig[euter tractavit huuc locum et semper 1. pouit Apostolos:
'posuit quidem alios Apostolos.' Apostolus qui immediate missus ab ipsoupi) i.u deo siue media persona. Sic Matthias immediate suscipitur a deo: statue-siM. i.saff-
1 über pestileni^tes steht et Satauicos zu 2 Luc. 3 r 3 quia o super me o
zu 3l4 doncc nos sumus in officio, nou admittimus alios etc. voin Bande eingeioiesen 4 über functione steht magistiaitu und legittima zu 4j5 Ab homiuibus per hominem r 5 ut
praedicarem o 6 Viult d[icere ergo o 7 über a seipsis steht uon vocati über ab aliis steht per liomines 8 ne{c) immediate vocatus o (etc.) Mea 9 per omnia o zu 10 alibi separat ordinem Apostolorum ab aliis doctoribus, propbetis, Euange[listis r, mit Strich emyewiesen 10 et o lOjl! Eph. 4. l.Cor. 12r 12 über Sic steht Ut et suscipitur o SU 12 Vocatio Matthiae Act. 1 r
Dr) Joanne Baptista: 'Factum est verbum Domini super me.* Quod ergo prae- Sut. 3, 2 dico, baptiso, administro sacrameuta, iussus ac vocatus facio, quia vox Dei
»s facta est super me, nou in angulo, ut Sectarii iactant, sed per os hominis qui est in functione legitima. Si vero unus atque alter civis mc rogarent, ut praedicarem, non debeo sequi privatam vocationem, Quia per hoc aperitur fenestra ministris Satanae qui hoc exemplo postea noceant, quemadmodum supra diximus. Cum pero me rogant qui gerunt publica officia, ibi parere debeo.
20 Cum ergo dicit: 'Paulus apostolus, nou ab hominibus, neque per
hominem', percutit et reprimit his verbis pseudo Apostolos, quasi dicat: Ut maximc glorientur, quid possunt illae viperae amplius gloriari, quam quod venerint vel ab hominibus, hoc est, a se ipsis, nemine vocante, vel per hominem, hoc est, ab aliis missi. Nihil horum ego curo, nee vos ista
25 curare volo. Ego autem neque ab hominibus neque per hominem, sed immediate, hoc est, per lesum Christum vocatus et missus sum, Et haec mea vocatio per omnia similis est vocationi Apostolorum, et quidem sum Apo- stolus. Hunc ergo locum de vocatione Apostolorum Paulus diligenter tractat, Et alibi separat ordinem Apostolorum ab aliis, cum dicit 1. Cor. 12, i.sf 01.12, us
30 Eph. 4.: 'Ipse dedit quosdam quidem Apostolos, quosdam prophetas etc.', (spij. 4, 11 primo loco ponens Apostolos, ut proprio siut Apostoli qui immediate missi sunt ab ipso Deo sine media persona. Sic Matthias simpliciter a Deosipu. i,23ff.
ISjM ergo praedico] igitur doceo verbum C'DJE 15 Sectarii] plianatici CDE
18 uoceut CDE 25 volo] debetis CDE autem] vero CVE 27 meaque CDU
29 cum dicit] ut CDE
()2 I" epistolam S. Pauli ad (lalat.as Conmicntarius. [1531.] 1535. (1, 1)
Hs] haut 2, non vocabant Iniiic vcl liunc, seil mittcbant sortem. Sic muft CV (leitu.s Uocirt trcrben etc. Apostoli tnissi ab ipso deo imniediato. Ideo (licunlur 'Si^ancti' ApLOstoli et sunt certi de suo verbo et mini.sterio et nemo reprobus factus nisi ludas, quia vocatio est saucta.
SaS ift 1- impetus, dico necessaria scire, verbuni habere et vocatio 'i Tititu auc^ ba fein. Si quis ingreditur aliunde, veuit ad mactandiini, @ot gibt \fym lein gludE ba gu, si ctiam alicjuid gute mit Bringt, ut nostri Ilot- Ltenses: verba de fide quidem in ore habent. @§ ^at noc^ mut)e, ut nianeat in sana doctLvina praedicator pius quem deus misit et cuius doctrina sanis- sima; quid faceret qui non missus a deo? »n
Qui praedicator est et ^farvev, habet consolatiouem, quod sit in officio Sancto, caelesti et polest resistere univcrsis portis inferi. Sed horreudum,
2 über deitus steht celitus »ocirt o 3 über 'S^ancti' steht gerunt hoc notnen, quia
■über certi de steht probi et fideles iu 5 über 1 steht invasio über impetus steht Pauli
contra ps^eudo apostolos über vocatio steht certa zu 5 l Vocatio, 2 Sana doctrina r
G über mactandum steht et perdendum S verlja bis liabeut vom Hand hierher einyewiesen
9 praedicator pius o 11 Qui bis )f\axxiX imterstrichen
Dr] vocatus est. Non enim audebant reliqui Apostoli, cum statuerent duos, hunc vel aliuin ehgere, sed mittebant sortem et orabant, ut Deus ostenderet, utrum ipse elegisset. Oportebat enim eum divinitus vocari, cum erat futurus u. Apostohis. Sic Paulus gentium Apostolus vocatus est, Hinc etiam dicuntur Apo.stoli Sancti, sunt enim certi de sua vocatione et doctrina et fideles in suo ministerio, et nemo ex Apostolis factus est reprobus, nisi solus ludas, Quia vocatio sancta est.
Hie primus est Pauli impetus in pseudo Apostolos qui currebant nemine 20 cos mittente. Est igitur non contemnenda vocatio. Neque enim satis est habere verbum et puram doctrinam, oportet etiam, ut 'vocatio certa sit, sine qua qui ingreditur, ad mactandum et perdendum veuit. Nunquam eniin fortuuat Deus laborem eorum qui non sunt vocati. Et quanquam quaedani salutaria afferant, tarnen nihil aedificant. Sic hodie Rottenses nostri habent 25 verba de fide in ore, sed nulluni fructum faciunt, hoc enim praecipue agunt, ut hominibus persuadeant suas erroneas opiniones etc. Varii et niaximi agones subinde decertandi sunt iis qui certam ac sanctam vocationeni habent, item quorum doctrina est sincera et sana, ut maneant in suo salufari officio, contra indesinentes et infinitas insidias diaboli et impetum mundi. :to Quid ibi faceret ille, cuius vocatio incerta et doctrina impura est?
Nostra igitur consolatio, qui sumus in ministerio verbi, haec est, quod habeamus officium sanctum et coeleste, ad quod rite vocati gloriamur contra
17JIS in suo ministerio pestiterunt CDE IH Apostolis] eis CDE 25 Rottenses]
pli.inatici Spiritus C.'/'T? l'I! seil] tarnen T'/'T? lioc enim] sed lioc C'DJj) 30 impetum] furorem CDE
In epistolam S. Pauli ad Gal.atas Commentariiis. [1531.] 1535. (1, 1) (]^,
IIa] (|uan(li) coiiscicntia tlicit t'imi fecis.se sine vocatione. So ift l)f)lll 311 jl)llll, <luod iniiKjuam aiKl[isset et vidisset hoc verbum, quia iiiobedientia f'aeit oninia opera Bo§, utcunqne bona; Et max[ima opcra et labores fiunt maxiina peccata. [33t. ö**] Qui vero vocatus est, glovietur et gaudeat seciirus, sivo
;. sit infirnius sivo peccator.
Vides itaque, quam nece.ssaria iactantia niinistcrii no.stri. Putabani olini, cum novus essem Theo[logns, PLauIum ineptire et .stultizare per istas iactantias \ ne.sciebam, quid vellet, nesciebam, ba§ fo ein gvo§ bing lOCtC ÜJnfio niinisterium verbi, nihil sciebam de doctLrina, de oonscientia vera.
10 (Videbam mnltas doct[rinas.) Ad hec valet ista iactantia: ad gloriam doi, ad honorem ministerii nostri et ad saUitem populi. Non ambimus ali(|uid esse in mundo per iactau|tiam, ut gvo§, angefcr^en feljn. Sed ideo, quia sum
zu 2 Matth. 7 fV. 15f.J r 3 über Boä steht mala 4 glorietur et 0 securus o
6 itaque 0 über uecessaria steltt bona 7 cum bis Theoilogus votii Rande hierher ein-
geioiesen 10 ista iactantia 0 12 über angefc^en fel)n steht et acquiraraus i)ec[uiiiani, liouores
') Bemerkenswertes Urteil Luthers über Paulus aus früherer Zeit.
Dr] omne.s portas inferi. Econtra iiorrendum est, cum oonscientia dicit: Hoc sine vocatione fecisti. Ibi tantus tcrror concutere animum solet, ut non
LS vocatus optaret se nunquani audisse verbum quod docet, quia inobcdientia facit onmia opera mala, quantumvis bona, ita ut etiam maxima opera et labores flaut maxima peccata.
Vides ita(jue, quam bona et quam uecessaria sit haec iactantia et gloria miuisterii nostri. Olim cum essem novus Theologus et Doctor,
20 videbatur mihi Paulus ineptire, quod in omuibus Epistolis toties gloriaretur de sua vocatione. Non intelligebam ipsius consilium. Ignorabam enim [35g. D] tantam rem esse ministerium verbi. Nihil sciebam de doctrina fidei et oonscientia vera, quia nihil certi docebatur neque in scholis, neque in templis, sed omnia plena erant sophisticis uugis et naeniis canonistarum et
25 sententiariorum. Ideo nemo potuit intelligere vim et potestatem istius sanctac et spiritualis iactantiae de vocatione, Quae primum valet ad gloriam Dei, deinde ad honorem ministerii nostri, Item ad nostram et populi utilitatem. Non enim ambimus per istam iactantiam aliquid esse in mundo, non quae- rinuis gloriam apud homines, non pecuniam, non voluptates, non paccm
30 mundi etc. Sed quia sumus in vocatione divina et opere Dei, et populus
24 sophioistis nugis et naeniis] sophisticis perplexitatibus et nugis CDS 25 vim et potestatem] dignitatem et vim CDE 27 utilitatem] salutem CDE 29 pacem] favorem CDlü
23 f. Menius: 3)enn man lerctc nud) bnjumnl nid)tä gelDtfjc-3 baiioii, töcber in Sdjnlcn nod) fiivdjcn, ©onbetn Qltcnt()nlbcn ()övct man onbcr-? nid)!« benn nnr eitel ertid)t (o-> flt'idjuicfj bcr.Sop^iftcn, Pnnoniften Diib Wn? bcm 9J?eiftei; Don ^o()cn finnen gctreUuncl f)attc.
64 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1355. (1, 1)
iu vocatione, et popiilus habet opus; ba§ ift .sanctis[siaia superbia et Imiiii- litas vera quae se huiuiliat coraiu deo contra diabolum.
'Per patrem": Paulus ardet; hoc vult agcre in ista Epistola, vult defeudere iustieiam fidei et .subvertere legem, baS Itgt l)f)m tiVX topff. Videtur non necessaria additio, scd ex abuudantia cordis. Sei" H)il in bie iustieiam l)in ein tciffen, quae l^eifjt resurrectio niortuoruni. Ideo vocat 'patrem' 'qui suscitavit', q[uasi d[icat: ^d^ ])ab JU f(|affen mit bofioid^tcn, qui mihi sub- vertunt res[urrectionem a mort[uis, resistunt patri, filio et opcri eorum. In prima statim voce erumpit ei ista tota causa: Agemus de resLurrectione
1 über vocatione steht divina über habet opus steht ut coufirmetur esse verbum dei zu 3 Soopus Epistolae r 4 über (otjff steJU ideo tnu§ ex§ erau§ fc^utten 9 statim o
über causa steht ^onbct
Dr] maxinie opus habet certitudine nostrae vocationis, ut sciat nostrum verbum lo esse Dei verbum, ideo süperbe cam iactamus. Quare non est vana, .sed sauc- tissima superbia contra Diabolum et Muudum et vera humilitas coram Deo.
Et per Deum patrem qui suscitavit eum a mortuis.
Paulus tarn vehementer ardet, ut non possit exspectare, donec ad ipsam causam veniat, sed statim in ipsa subscriptione erumpit et dicit quae in is corde habet. Vult enim in hac Epistola de iustitia fidei agere et eam defeudere et legem ac iustitiam operum evertere. His cogitationibus plenus est, ex hac mira et inexhausta abuudantia excellentissimae sapieutiae et cogiii- tionis Christi in corde, os eius loquitur. Haec flamma, hoc ingens cordis inceudium latere nequit, nee sinit eum tacere. Dicit igitur: 'Et per Deum 2u patrem qui suscitavit eum ex mortuis.'
Videtur autem ista additio 'et per Deum patrem' etc. non necessaria, sed, ut dixi, ex abuudantia cordis loquitur, ardet et gestit ilji animus statim in ipsa Epigrapha promere impervestigabiles divitias Christi et praediearc illara Dei iustitiam quae dicitur Resurrectio mortuorum. Christus enim 25 vivus et resuscitatus ex mortuis loquitur ex eo et impellit eum. Ideo vocat Deum patrem qui suscitavit lesum Christum a mortuis, Quasi dieat: Mihi negotium est cum Satana et cum viperis illis, organis Satanae, qui mihi subvertunt iustitiam Christi suscitati per Deum patrem ex mortuis, per quam solam iustifieamur, ac nos etiam ad aeternam vitam ex mortuis 30
16 enim] autem CDE 20 Dicit igitur] Ideo non satis fuit dicere so apostolum,
missum per lesum Christum, sed addit etiam ODE 23 Paulus ex CDE 27 vocat] non sine causa addit, se quoquc apostohnn esse per CDE 30 per quam etiam CDE
23 Meniiis: . . . Mci jm bn>? l)cvti üoü ift, bei get)el jm bcr TOunb ober.
In epiatolam S. Pauli ad Galatas Cüiiiiuentarius. [1531.] 1535. (1, 1) (55
lisj ClirLsti. ChrLstus re,s[urrexit ccrto proptcr iiisticiam no.stram, .siia victoria est victoria legis, peccati, earni.s uo.strae, mortis, inferoruin. »Si est victoria, jo gfjct ba» lex t)in lücg.
Non dicit: per patrern qui Mosen misit, qui creavit ccliim et terram. 5 Non loquar sie iam: dominus angelorura, qui eduxit populum, Sed de co loquar 'qui suscitavit' etc., ut videatur, quanto spiritu vehatur in istam causam quam vult plantare.
2 legis o mortis o 3 über ^fftt steht huc servit 1. Cor. 15 etc. zii 5 qui
eduxit patres nostros ex Aegypto r 6 vehatur c ans i'eratur oder umgekehrt
Dr] suscitabimur. Subvertentes autem sie iustitiam Christi resistunt patri et filio et eorum operi.
10 Sic in prima statim voce erumpit ei tota causa, de qua in hac epistola
agit. Agit autem de Resurrectione Christi qui propter nostram iustitiam resurrexit, Rom. 4. Sua ergo victoria est victoria legis, peccati, carnisS no.strae, muudi, diaboli, mortis, inferni et omnium malorum, et hanc victo- riam suani nobis donavit. Licet igitur hi Tyranni et hostes nostri accusent
15 et terreant nos, tamen in desperationem adigere et condemuare uos non possunt. Christus enim resuscitatus ex mortuis, Victor eorum, est uostra iustitia. Deo igitur gratia, qui dedit nobis victoriam per dominum uostrum lesum Christum, Amen.
Attende autem, quam diserte lotjuatur Paulus. Non dicit: Per Deum
20 qui creavit coelum et terram, qui est dominus Angelorum, qui inssit Abraham cgredi e terra sna, qui misit Mosen ad Pharaonem, qui eduxit Israel ex Aeg\-pto, ut pseudo Apostoli faciebaut, qui iactabant Deum patrum suorum, crcantem et operantem onmia, facientem mirabilia in illo populo. Sed aliud erat Paulo in corde, nempe Iustitia Christi, quam docebat et defen-
25 debat, ut Christi Apostolus. Ideo loquitur verba quae faciunt ad hanc suam causam, dicens: 'Ego sum Apostolus, neque ab hominibus, neque per hominem, sed per lesum Christum et Deum patrera qui suscitavit eum ex mortuis.' Vides itaque, quanto ardore et spiritu accensus feratur in hac causa quam vult plantare et tueri contra totum Regnum inferorum,
30 contra omnes potentes et sapieutes totius mundi, contra Diabolum et eins Apostolos,
8 resuscitabiumr in illo die CDF 11 autciii, ut dixl CDE 12 Rom. 4., et jier
hoc legem, peccatum, mortem et omiiia mala vicit CDE Sua ergo] Christi igitur
iß resuscitatus per Deum palrem CDE Victor eorum felill CDE IT iustitia et victori.a nostra CDE 19 Attenilc] Considcra CDE 32 qui iactabant] iactuntes CDE 23 cre- antcnl, couservantem CDE
Sut^er§ aBerte. XL, 1 5
(3(J hl epistolam S. i'iuili ;iit Ualatas Commeatarius. [1531.] 1535. (1,2)
j ] 'Et qui luecuiu': Hoc ctiaiu facit ad percutiendum istos falsos pro-
p[lietas. omuia Argumenta quaerit, ut siuim rainisterium ^o^e treib et econtra etc.: q^uaniquaui siim Apo.stolus diviua vocatione missus a patre (jui etc. et tarnen addo omnes fratres commilitones qui non sunt Apostoli; illi etiam .scribuut liaac Epistolam. Si quid sunt, tarnen ab homiuibus vel per etc. Ego a deo et Christo in quo vivimus, et alii sunt fratres raissi divinitus per hominem scilicet per me. Ne dicerent ipsi iactare me solum, Imbeo fratres et tcstes qui idem scribuut et credunt etc. [331. 7"] 2)a§ tft bic bntcxfd)vitft, Epigrapha.
'Ecclesiis' ^ : habuit nü)CX quam unam civitatem in hac Galatia. Si neu fuit tota GalLatia conversa, tarnen fuerunt multae ecclesiae. Et diaboli ministri irrepserunt in omnes ecclesias. S)a§ ift ber leibige Xeuffel: semper
zu 1 'Et qui mecum sunt fratres omues' r 3 q[uamquam o 4 qui c aus et
timen o 5 über scribunt sieht et testantur simul doctiriuam meam verain, falsi doct^ores illi 7 dicerent ipsi o über solum steht contra tarn plurcs 11 GalLatia o
') Vulgata: 'Ecclesiae Galatiae."
^^ Et qui mecum sunt omnes fratres.
Et hoc facit ad retundendos istos falsos doctores. Omnia enim argu- menta eins eo tendunt, ut suum ministerium commendet et magni faciat, is econtra illorum suspectum reddat, quasi sie dicat: Quamvis satis abunde sit, quod divina vocatione apostolus missus sim per lesum Christum et Dcum patrem etc., tamen ne solus sim, addo ex abundanti et copia omnes fratres, qui non sunt Apostoli, sed commilitones, Qui etiam scribunt haue Epistolam et testantur doctrinam meam esse veram et divinam. Quare certi 20 sumus, quod Chi-istus praesens est, docet et loquitur in medio nostri et in nostra Ecclesia. Ipsi si aliquid sunt, tantum ab hominibus vel per hominem missi sunt. Ego autem a Deo patre et Christo, qui est vita et resurrectio nostra, missus sum. Alii fi-atres mei missi sunt divinitus per hominem, scilicet per me. Ne ergo dicant, me solum superbire contra tarn multos, 25 habeo mecum fratres unanimes, testes fideles, qui idem mecum sentiunt, scribunt et docent. Hactenus subscriptio, Sequitur suprascriptio.
Ecclesiis Galatiae.
Paulus passim praedicaverat in Galatia, quam si non totam convertit ad Christum, tamen in ea habuit multas Ecclesias, In quas omnes irrepserant 30 pseudo Apostoli, Diaboli ministri.
Sic hodie quoque phanatici spiritus non ad ea loca veniunt, ubi adversarii Evangelii dominium habent, sed ubi Christiani et boni homines
^ In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (1, 2) 67
lIs] psLeudoapostoli vcuiunt ;id eos qiii Euangeliuin dilif^nut, etiuni in princi- ])atil)[u.s iii)[)iüruni, ut sub Ferdiuaiido et Bayern: bcil flld;§ luoUctl fic ni{f)t bciffcn, allein bic fdjaff.^ Si irent ad papistas et ftl)linbcu in facicni tyranno- riini et principiun et in universita(tuni etc. Sed ubi iam patet Eiiani>;clio
:, locus, ba fdjiiteu fic l)!^r gifft axi§. Galatia parata Christo, ibi effuudunt. (inare non ad Icrus[alem et Koniam et ad loca, ubi nemo adhue fuit^, ut Paulus et Apostoli cum periculo? Haec lucta est nobis cum diaboli niiuistris; donec hie sunuis in hac vita, non erit pax. Sed venerunt in Gal[atiam, Coriuthum etc., ubi sunt boni viri et Christiani qui patiuntur omnia. Sic
10 nostri Rot[tenses hodie faciunt. (J§ inu§ lucta et pugna feilt rainistroruni
1 über veniuiit steht ftnbcn fic^ commuiiiter ju fvomen Icutcn in c aus iiiter 2 über ut sub usto. steht iiou voluut ire, tto fie C§ nid^t Mafien ijS ben bis fd^aff vom Bande hier- her eingewiesen 2 ben c aus be§ nid^t o 4 über principum sieht ut nos über patot sieht .ipertus 6 über Ierus[alem steht Caiapliaiu 7 Apostoli c aus Apostolis TjS llaec
bis pax vom Itande eingewiesen S über Galiatiam steht quae iam erat lucrit'acta et parala Christo 9 über Christiani steht qui nomiiiem perseq^uuntur 10 Kot[tenses o et pugna o
') Thiele, Lutliers SprichwOrtersamndung S. 220f. Nr. 218. ^) Erg. praedicans
Euangelium.
Dr] sunt qui aniant Evangelium. Ad tales se recipiunt etiam in principatibus tyranuorum (]ui Evangelium persequuntur. lUic tarnen occulte penetrantes domos et eas subvertentes venenum suum in vulgus spargunt. Cur non potius euut in civitates, regiones et principatus Papistaruin Et illic in con-
15 spectu impiorum Principum, Episcoporum et doctorum in universitatibus confitentur et defendunt suam doctrinam, ut nos Dei gratia fecimus? Noluut subire pericula, delicati martyres, Sed eo veuiunt, ubi paratus est iam Evaugelio locus, ubi sine periculo in summa pace agere possunt. Sic psendo Apostoli non venerunt suo periculo lerusalem ad Caipham Aut Romam ad
20 Caesarem aut ad alia loca, ubi prius nemo praedicaverat, ut Paulus et alii fccerant, Sed in Galatiam quae Pauli labore et periculo iam erat lucrifacta et parata Christo, in Asiam, Corinthum, Ubi erant boni virl et Christiani qui neminem persequebantur, sed omnia patiebantur. Ibi poteraut inimici crucis Christi in summa securitate sine omni persecutione agere.
12 tarnen fehlt (JDE 13 in vulgus spargunt] effuudunt CDE 18 in sununa
pace et quiete CDE 20 alii Apostoli CDE 22 Corinthum etc. CDE
12 Menius: 2;iird)ttied)en önb burcftfdjteidjen fo '^eimlid) ünb meud)ltng im fiiiftctit l'nb ßnitetmcrcft I)ie in ein ^^ani, bort in ein nnbcrä, bntc^tcitenS alle-ä luie bie blinbeu 3J!niitluiitifc vrnb jdjebüdjc ÜJiciijc, bis \o Innflc fie jte föifft in nlten rtintfeln Unter bem 5pöfel ouäQelaiie"/ ntlc? bejdjmeiffen , uergifften Dnb nlfo burd) loiilen, bnä e§ bei] no^e aUe-S in einen (jauffen faHett muS.
5*
(38 lu epistolam S.Pauli ad Ualatas Comuieutarius. [1531.] 1535. (1,2)
11s) verbi cum Schwer[meris; habeuni.s proniissioncm vitae aeternae; qiii non vnlt hoc pati iieque contemptor esse, ber Io§ ministerLium an[tt)en; ut videtis nos vexari intus et foris, etiam penuria, si alia tentatioue iiou. Sed nostra iactatio est, quod sumus divina vocatione vocati Et expectamus mer- ': ^"- 2' .'! ccdem 'quam oculus non vidit' etc. et hoc: 'non sinit deus fame' etc. sed j dabit victum.
'Ecclesiis': Hie leronymus ^ magnam quaestionem disputat: quare vocet Ecclesias, cum non sint, cum sint translatae e regno Christi in reg[nuni satanae vel potius legis? quare ergo appel[lat 'Ecclesias''? Nos et dicimus
2 über ministeriium steht bo§ über anftl^cn steht non fiat parochus, praedicator
3 si bis non o 4 über iactatio steht gloriatio sumus o J/5 über moicedem steht
retributionem 5 über oculus non vidit steht 1. Cor. 2 deus o 8 über cum steht
scribat ad subversos, translatos gratiae, r^emisslonis p^eccatorum 9 et über (sie) über
dicimu.s sle!it vocamus zu, 9 Est figura graramatica, Synecdoclie ; Sic cap. 1. 1. Cor. etc. r
') In seinem Galaterhmnmentar.
Drl Disce autem hoc loco, hanc esse fortunam piorum praedicatorum, lo
quod ultra hoc, quod patiuntur persecutionem a nequam et ingrato mundo et cum magno labore et pcriculo plantant Ecclesias, cogantur etiam ferre, iit quod ipsi longo tempore bcne docuerint, statim evertatur a phanaticis iliis spiritibus, Qui et postea regnant et praeferuntur ipsis. Hoc malum plus dolet eis quam ulla persecutio a tyrannis illata. Qui igitur non volet 15 esse conteraptus nee isla indignissima pati, non fiat minister Evangelii, Vel si est, commendet alteri ministerium suum. Nos hodie extreme, ut videtis, contemnimur et vexamur foris a t)-raunis, intus ab illis ipsis, quos per Evangelium in libertatem asseruiraus, Item a falsis fratribus. Sed haec est nostra consolatio et gloriatio, quod divinitus vocati habeamus promis- 20 1. sor. 2, 9 sionem vitae eternae et exspectemus illam retributionem 'quam oculus non vidit nee auris aiidivit nee in cor hominis ascendit'. Nam cum ipse Archi- pastor Clu'istus apparuerit, percipiemus immarcessibilem gloriae coronam, Qui et hie nos fame non sinet perire.'
Hieronymus movet hie magnam quaestionem. Cur Paulus vocet Eccle- ss sias, quae Ecclesiae non sint. Quia Paulus, inquit, scribit ad subversos Galatas et translatos a Christo et Gratia ad Mosen et legem. Ad hoc
11 a nequam] ab impio CDE 14 illis fehlt CDE 15 eis] piis verbi ministris CDE 16 ista indignissima pati] istam indignitatem ferre CDE 17 suum fehlt CDE Nos hodie idom experimur CDE ut videtis fehlt CDE 19 haec] ea CDE 25 S. Hieronymus CDE
13 Menius: ... bag jolc^§ aUeS Don biejcn I)eiloJcn l^toermern trnb Sfottengeiftcrn in fim Ijiii eingetiffen bnb in grunb tinb bobcn »mb gcfctet n)itb, Sie benn tjcinnd; bcn jügel in bic fauft erfticgcn, ju ^ctrn Dnb juncfetn Imb ben fronten, tretoen 5]>tebigetn iceit, ineit fur= gcjogen »erben.
') Hihifipe Kkif/e Luthers über karcjes Auskommen der Prediger.
In epistoliim S.Pauli ad üalatas Commeiitarius. [1531.) 1535. (1,2) (59
lls|liodie Ecclcsiiini Romauam Sanctain Et oinncs EpiscopaUis, otiaiii si .siiit
subvcrsi et luiuistri impii. Tameu deus regit iu medio luimiconim. Et ^'j^ .?_ ^ Aiiticliristiis sedet in medio terapli dei. Et Satan est in medio filiorum dei. Ideo ergo dicuntur ecclcsiae, qiiia lilii dei snnt in medio tyraunoruni spiri-
6 tiialium et 'iiationLs pravae'; manent iu Roiuana urbo, quamquam Sodoma 'liiiii. 2, la peiore, baptismu.s, vox Euaugeiii, tcxtus, sacra scrip[tura, miuisteria, nomen Cliristi, dei; qui liabeut, habent, qui non etc., res ibi. Ecclesia ergo Romaua est saucta, quia liabct nomen sanctum dei, baptismum, verbum. Si hec in populo, dicitur saiictns, ut nostra civitas sancta, quia ibi baptizati etc., diviua
10 opera suut Bei) bn§ et verbum, ba» madf)t bn§ sanctos.
[S3I. 7''] Hoc iterum dico, ut di.scamus in posterum, quid sit Sanctitas Christiana ad alias sanctitate.s comparata. Monachi vocaverunt suos ordines
1 über Episcopatus steht Moguntiiien[sera ä regit] regt über luimicorum steht
(Christi) 3 dei (heidemal) o zu 3 Anticliristus iu teniplo dei sedet, diabolum esse iiiter filios dei r 5 über 'nationis pravae' steht Philip. 2 über Sodoina steht et Go[morra
zu 5 ecclesia uihilominus ecclesia est, etiamsi sit in medio nationis pravae et perversae r 6 «4er sacra scrip^tura steht Biblia 6/7 über nomen Christi steht ps. 2 7 über dei steht ergo et C'hristiani 9 über civitas steht nos vere sancti sumus über baptizati steht cora-
raunicati, absoluti, docti, vocati divinitus zu lljlS Sanctitas Christiana r 12 sanctitates o zu 12 neque ausi fuerunt se appellare Sanctos r
Dr] respondeo: Paulum vocare Ecclesias Galatiae per Synecdochen, cuius usus
in scripturis est frequeutissimus. Sic scribens etiam ad Corinthios gratu-i-SJov. 1,4
15 latur eis Gratiam Dei datam in Cliristo, quod iu omni verbo et scientia divites facti esseut per illum, Cum tarnen multi ex ipsis seducti per p.seudo- apostolos non crederent ßesurrectionem mortuorum etc. Sic et nos hodie vocaraus Ecclesiam Romauam Sanctam et omnes Episcopatus sanctos, etiamsi sint subversi et ministri eorum impii. Deus enim 'regnat in medio inimi-»45i. iiu, a
20 corura suorum', 'Anticliristus sedet in templo Dei' Et Satan adest iu medio2. iijcif. s,') filiorum Dei. Ideo Ecclesia etiamsi sit 'in medio nationis pravae et per- iptii. 2, 15 versae', ut Paulus dicit ad Philip., Etiamsi sit in medio luporum et latro- uuni, hoc est tyrannorum spiritualium, uihilominus Ecclesia est. Manet in Romana urbe, quanquam Sodoma et Gomorrha peiore, Baptismus, Sacra-
25 mentum, "Vox et textus Evangelii, Sacra scriptura, Ministeria, nomen Christi, nomen Dei. Qui habent, habent, qui non habent, non sunt excu- sati, Thesaurus enim est ibi. Ideo Romana Ecclesia est sancta, quia habet nomen sanctum Dei, habet Evangelium, baptismum etc. lata si sunt iu populo, dicitur sanctus. Ut nostra civitas Vitteberga et nos vere Sancti
14 etiam fehlt ÜDE 15 videlicet quod CDE 16 Cum] Et ODE 17 crede-
bant CDE 19 Episcopi et ministri CVE 20 item: Antichristus ODE 22 dicit
fehlt CDE ad Philipp, ait CDE 28 baptisma CDE 29 Ut] Sic CDE
70 In epistolam S. Pauli ad Galata« Coiumentarius. [1531.) 1535. (1,2)
Hs] sanctos, quamquam iion sunt sancti. Christiana sanctitas est passiva, uou activa. Nemo dicat se sanctimi per suum genus vitae, si oret, consoletur etiam. Bona quidem opera suut etc. Sed sie: Tu es sanctus, Civitas sancta, scilicet sauctitate passiva, quia habes res. Sanctitas est vocatio miuisterii, verbum, bap[tismum, sacraLmeutum, nomen Christi. In istis sumus vocati, Sancti.
Ideo non mad^t, quod Gal[atac subversi, quia habuerunt sacra-
1 über passiva sieht q: lieri dixi 2 über genus vitae steht sua opera, dazu examina quidem sancta et opera suut bona, sed non faciunt sanctos vo7n Bande eimjexciesen 2,3 si lind etiam durch Strich verbunden 2 unter consoletur steht tristes, det eleemosynas
3 über Tu steht ego über sanctiis steht quia sanctificatus über Civitas steht ecclesia,
populus SU 7 ff. Ergo etiamsi Galatae subversi, tamen mansit in aliquibus nomen, verbum, Sac^ramentum etiam apud illos qui subversi , in quibus tamen erant boni et qui vor Ideo vom Hände eingewiesen und zu habuerunt syncere ä 71, 2 gezogen 9 non o über
madjt steht leib /= liegt] nic^t [= nichts] btati
Dr] sumus, Quia sumus baptisati, commuuicati docti et vocati divinitus; Divina opera habemus nobiscuin, scilicet verbum et Sacramenta, Ea faciunt uos sanctos. lo
Hoc iterum inculco, ut discamus posthac, quid sit Christiana sanctitas ad alias sanctitates comparata. Monachi vocaverunt suos ordines sanctos (ueque tamen ausi fuerunt se appellare sanctos), sed sancti non sunt, Quia, ut supra diximus, Christiana sanctitas nou est activa sed passiva sanctitas. Quare nemo se sanctum dicat propter suum vitae genus, propter sua opera, is si ieiunet, oret, castiget corpus, eleemosynas det pauperibus, consoletur tristes et afflictos etc. Alioqui pharisaeus apud Lucam esset etiam Sanctus. Opera quidem bona sunt, et Dens severe exigit ea a nobis. Verum non faciunt DOS sanctos, Sed ego, tu sancti sumus, Ecclesia, Civitas, populus sanctus est non sua sed aliena, non activa sed passiva sanctitate, Quia res habet 2u diviuas et sanctas, scilicet vocationem ministerii, Evangelium, Baptisma etc., Per quae est sanctus.
Licet igitur Galatae subversi fuerant, tamen mansit apud eos Baptis- mus, Verbum, nomen Christi etc. Et aliqui inter eos fuerunt boni qui non defecerunt a Pauli doctrina, hique habuerunt verbum et Sacramenta syncere 25
8 coramunicati fehlt ODE vocati divinitus et mensae domini jjarticipes CDE
yjlO Ea faciunt nos sanctos] illis sanctificamur CDB 11112 Hoc bis comparata] Haec ideo dicuntur a me, ut diligenter discernamus Cbristianam sanctitatem ab aliis CDE 13 aude- baut CDE 16 det] largiatur CDE 16117 consoletur bis afflictos fehlt CDE njlS Opera divinitus praecepta bona quidem sunt CDE 18J19 faciunt nos sanctos] sanctificant nos
coram Deo CDE 20 non activa sed passiva feldt CDE 22 est sanctus] sauctifi-
catur CDE 24 Fuerunt etiam aliqui inter eos boni CDE 25171, 14 hique bis poUui]
lli de verbo et sacramentis pie seiitiebant, et recte illis utebantur. Praeterea neque poterant ea propter subversos poUui CDE
]u eiiistolam S.Pauli atl Galutas C'ouiiuentarius. [1531.] 1535. (1,2) 71
Hs] [iiicntiim, bap[tismum, textum; qui subversi, etiam habueriiut et qui nou tlefecerunt. Tarnen iuter eos qui hab[uerunt syncere. Sed tarnen bap[tismus uon loirb ön!^eil[tg, quod ego sum önl^eilig. Idem bapLtismus, verbum est apud pios et impios neque ideo polluitur nee sanctificatur a nobis
5 sed econtra, uisi in conspectii gentium externe per malos mores et scan- dala, sed uon corani deo. Et sancta ecclesia est apud Schwer[inero.s exceptis, qui negaut Sacrameuta, verbum; isti nou sunt ecclesia, Sed qui Iiabent Bap[tismum etc. quia Papa non sedet in stabulo daemonuni et hara porcorura sed in nobilis[simo loco, in templo dei. Ergo templum dei
'u esse etiam regnantibLus impiis Episcopis et tarnen deus servat suam eccle- siam sub ipsis. Sic respondemus ad istam qLUaestionem: Ecclesia est per totum terrarum orbem, ubicunque est baj)tismus etc. ludei et Turcae nou 1)dbin ecclesiam, quia ista oumia etc.
1 über textum sieht scrip^turara über subversi ste?d iuerunt 2 über iuter eos steht qui non defecerunt etc. über bapi^tismus steht verbum 3 sum ton^cilis steht unter ego
4 (et) nee 5 über econtra steht nos sanctificat externe o fl/6 per bis scandala vvm Bande eingeu'iesen 6 non bis deo unten über SdliwerLmeros steht ttjo nu nid^t feien, qui negaut verbum et Sacraimenta; dazu qui prorsus uon sunt Ecclesia. Sed ubi verbuui et baptisma substantialiter ttcifien, ibi bleifien sancti, non obstaute, quod Antichristus ibi regnet, qui vom Bande eingewiesen zu 6 VLeram ecclesiam hab[ent Sclipvermeri r 9 bara u
über nobilisi^simo steht sanctisLsimo in (1.) bis dei o über Ergo steht scilicet: oportet etiam o 11 Sic bis q^uaestionem o 12 über baptisraus steht verbum, nomeu 13 über %abm steht sunt über quia steht negant
Drjquae propter subversos non potuerunt pollui. Nani baptismus, Evange-
15 lium etc. non ideo prophauatur, quia ego pollutus et prophanus sum aut nou recte de eis seutio, Sed manent sancta et eadem, sive sint apud pios sive impios, a quibus nee pollui nee sanctificari possuut. Polluuntur qui- dem et sanetificantur coram gentibus uostra mala aut bona conversatione, malis aut bonis moribus, sed non coram Deo. Quare Ecclesia sancta est,
20 etiam ubi phanatici Spiritus regnant, modo ipsi uon negent Verbum et Sacrameuta. Negantes enim ea non sunt Ecclesia. Ubi igitur verbum et Sacrameuta substantialiter manent, ibi est sancta Ecclesia, Non obstaute, quod Antichristus ibi regnet, Qui sedet nou in stabulo daemonum, non in hara porcorum, non in turba infidelium; Sed in nobilissimo et sanctissimo loco,
25 videlicet in Templo Dei. Breviter ergo ad istam quaestionem respondemus, Ecclesiam esse per totum orbem terrarum, ubicunque est Evangelium et Sacramenta. ludaei, Tm'cae et phanatici Spiritus Ecclesia uon sunt, quia impugnant et negant ista. Sequitur salutatio.
ItijlS quia ego bis seutio] quia multi pollutl et profaui sunt ac impie de eis sen- tiunt CÜE 17 nee (l.)'\ neque CDE 31 Negantes bis igitur] Nam si illa negantur,
non potest esse ecclesia. Quare ubicunque CDE 23 Qui, ut scriptura testatur, CDE
25 in Templo Bei. Krgo oportet templum Dei esse reguantibus etiam tyrannis spiritualibus et ülud couservarl sub ipsis CDE
72 Iii eiiistolaiii S. Pauli ad Luihilaf. Cuimueutarius. [lölil.] 1535. (1, 3)
','^1 'Gratia': ha Qi)d mt nil bic Epistola; videbim[us, quomoJo siugulis
verbis bringe auff bie christianam iusticiaiii, quia haB f)cv| ift \jl)m Öol, iJco non potest non eloqiii.
9. lulii I Audivimus subscriptionem et suprascriptiouem. lam incipit Salutatio: 'Gratia.' Ista sunt vobis, ut spero, facilia, quid sit Gratia et pax, sed s quia haue Epistolam sumpsimus non quideni pro necessitate, propter liores[es futuras et confirmaudas cou[scientias, Ideo uon molestura erit repetcre ea quae alias docemus, cantamus, scribimus, quia iacente hoc arti[Culo omnia. Ideo uecesse, ut quotidie aeuamus et iuculceraus, quia uoa potest uimium fortiter coucipi et teneri. Si etiam loquimur, eanamus de eo, tarnen uullus lo qui pleno affectu, corde possit retinere; cordis pugnat malicia etc.
Est salutatio Apostolica et nova in mundo, quam attulit Euangelium. Et gratiam hie distingue a muudi et omnib[us aliis, quia dei est. Ista duo
1 über Gratia steht Sequitur Salutatio 2 über »ot steht et os 6 aber necessitate steht difficultatem [abhmx'ji'j gedacht von propter7 S scribimus o über omnia sieht
iaceiit 9 über aeuamus steht ut M[Oses dicit de sua lege fö. Mose 6, T] zu 9 Cur
13 2
suscepit hanc Epistolam euarrare r 10 loquimur de eo eanamus 13 distingue unter
(dei est) a c aus ab über mundi steht gratia est über (dicit)
^''] Gratia vobis et pax a Deo patre uostro et domino nostro
lesu Christo. i5
Spero vos non ignorare, quid sit Gratia et Pax, cum haec voces sint in Paulo frequeutes, et faciles. Sed quia haue Epistolam tractamus, non quidem pro necessitate aut propter difficultatem ipsius, sed ut confirmeutur conscientiae nostrae contra haereses futuras, Non erit molestum repetere ea quae alias docemus, praedicamus, cantamus et scribimus. Iacente enim 20 articulo iustificationis iacent omnia. Necesse igitur est, ut quotidie aeuamus 5. !Dii)ic6,7(qiiemadmodum Moses de sua lege dicit) et iuculcemus cum. Nam satis vel uimium non potest concipi et teneri. Imo etiam si diligentissime m-geamus et iuculcemus eum, tarnen nullus est qui eum perfecte appre- hendat aut pleno affectu et corde credat. Adeo lubrica est caro nostra et 25 repugnat obedientiae spiritus.
Est autem Salutatio haec Apostolica nova et inaudita mundo ante Evangelii praedicationem. Et haec duo vocabula, Gratia et Pax, complec- tuntur Universum Christianismum. Gratia remittit peccatum, Pax quietat
17 faciles] et nunc non obscurae CDE 20 praedicamus, pingimus CDS 21 Ne- cesse igitur est] Itaque summe neoessarium est CDE ut quotidie aeuamus] ut eum perpetuo iuculcemus et aeuamus CDE 23 concipi et teneri] inculcari et urgeri CDE 23/24 dili- gentissime urgeamus et iuculcemus eum] probe discamus et teneamus eum CDE 28J29 com- plectuntur] comprelienduut CDE 29 quietat] tranquillam reddit CDE
In epistolaui S. Pauli ad (ialatas Coiiiiucntarius. [1531.) 1535. (1,3) 73
Il.s| vocabulii fotuplectuutiir univorsuiu Christianismum : gratia remittit [wccata, pax (jiiietat cou[scientiam. Nostri duo dialjoli: pcccatum et conscieiitia; 'vis legis, jKJstea Stimulus peccati.' [SI. 8"] Hec duo monstra Christus coutuditi-*"'- in hoc seeulo et futuro. Philosophia luunana nihil doeet de vinceuda inorte ■'> et couscientia. Soluiu christiani habeut hoc doct[riuae genus quo armantur ad victo[riaiu contra peccatum et morteni. Estcjjue doct|riuae gcnus divi- uitus datum, uullo arb[itrio repertuni. Ista includunt Universum christiauis- nuini: remissiouem peccatorum et letam conscientiam. Ubi non remissum peccatum, ibi non potest haberi pax, quia conscientia, lex et p[eccatum
lu foin|)t tandem et mordet; et peccatum quod conscientia sentit, non toUitur
zu ll2 'Gratia' 'Pax' r 2 üher quietat slelu (est) zu 2 Quomodo ad ista duo
pervenias, nemo te docebit, ueque PapLa iieque philosophus, sed solum Euaugelium divi-
iiitiis etc., dielt Christianus »• zu 3 (Ho, 15) I. Cor. 15 r zu 4 peccatum, conscientia r
l'liilüsopliia huniaua, doctrina christiauornm r 7 über arb^itrio steht libiero, sap^ieutia
Iiumana über Ista steht duo ergo 8 über remissum steht est
Dr] conscientiam. Duo diaboli nostri qui nos excruciant, sunt Peccatum et Conscientia, Vis legis et Stimulus peccati. Haec duo monstra Christus vicit et conculcavit in hoc seculo et futuro. Hoc plane raundus ignorat. Ideo nihil certi potest docere de vincendo peccato, conscientia et morte. Hoc
15 doctrinae genus solum habent Christiani eoque exercentur et armantur ad victoriam contra peccatum, desperationem et mortem aetcrnam. Estquc doctrinae genus divinitus datum, nullo Ijibero arbitrio, nulla humana ratione aut sapientia repertum.
Includunt ergo haec duo, vidclicct Gratia et Pax, totum christianis-
2u mum, Gratia remissionem peccatorum, Pax laetam et quietam conscientiani. Pax nunquam haberi potest, nisi peccatum sit remissum. Lex enim con- scientiam accusat et terret propter peccatum, Et peccatum quod conscientia sentit, non potest tolli peregrinationibus, vigiliis, laboribus, studiis, ieiuniis, Summa nullis operibus, Imo iis magis augetur. Quo plus enim laboramus
12 Vis bis HaecJ Sed haec CDE 13 plane fehlt CDE 14J15 Hoc bis Christiani] Öüli Christiani hoc doctrinae genus habent CDE 19 Includunt bis videlicet Gratia] Cora- plectuntur autem, ut dixi, bae duae voces, Gratia ODE 20 laetam et quietam] tranquMlani et laetam CDE 21 Pax nunquam bis sit remissum] Porru pax conscientiae nunquam haberi potest, nisi peccatum sit remissum. CDE 21J74, 12 Lex enim bis discendum est] Non
remittitur autem propter impletioneni legis, quia nemo legi satisfacit, sed lex potius ostendit peccatum, accusat et perterrefacit conscientiam, iram Dei annuntiat et in desperationem adigit. Multo minus tollitur peccatum operibus et studiis ab bominibus excogitatis, ut sunt impii cultus, religiones, vota, peregrinationes, summa nullis operibus tollitur, sed iis potius augetur. Quo magis enim iustitiarii laborant et sudant ad toUendum peccatum, hoc peius habent. Tollitur autem sola gratia, et simpliciter nullo alio modo. Ideo Paulus in omnibus salutationibus Epistolarum suarum opjjonit peccato et malae conscientiae gratiam et pacem etc. lloc diligentissirae considerandum est. CDE
74 In opistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (1, 3)
Us] percg[nnationibiis, laboribus, imo magis augetur et peius habemus, med tollitur per gratiam, alias nullo modo, hoc valde coustanter disceudum. verba faeilia, sed sentire, qiiod gratia exclusis omuibiis aliis quae sunt in celo et terra, sola remittat peccatum, etc. muudus teil ba^ nil^t leiben, vult simiil habere lib[erum arbitrium. conscientia uou potest so quietare, uisi habeat s pacem per illam gratiam. multi laboraveruut ad pacandara con[scientiam «i. G, 3 repertis ordinibus; e§ tf|Ut§ nic^t. 'Non est pax' etc., sed omnia isla sunt studia ad desperatiouem. Ideo audiendum verbum gratiae et huic constanter nitendum. Argumeutum huius epistolae tractat fere in singulis verbis etc.: ba§ ift pax dei uou mundi; quae est, quod concedit pacem bonorum et m
1 aber laboribus steht cilioio, obIa[tionibus, multuiu saugiuinis profluLvium über
peius steht per hoc 7 über est stelä ossib^us meis zu 7 ps. G r 10 über quae steht Cesaris, prin[cipis [erg. pax/ zu 10 Pax mundi r
Dr] et sudamus ad tollendum peccatum, hoc peius habemus. Tollitur autem sola gratia et nullo alio modo. Hoc valde bene discendum est. Verba quidem faeilia sunt, sed in tentatione difficillimum est, in corde certo sta- tuere hoc, quod per solam Gratiam exclusis Omnibus aliis mediis quae sunt in coelo et terra, habeamus Eemissionem peccatorum et pacem cum Deo. is
Mundus istam doctiinam non intelligit, ideo ferre non vult nee potest, lactat liberum arbitrium, nostras vires, nostra opera, per quae possit mereri et acquirere Gratiam et Pacem, hoc est, Eemissionem peccatorum et laetam conscientiam. Sed impossibile est, quod conscientia reddatur pacata et laeta, nisi habeat Pacem per illam Gratiam, id est per Eemissionem peccatorum 2u promissam iu Christo. Multi quidem anxie laboraveruut repertis ad hoc variis ordinibus et studiis, ut conscientiam pacatam reddereut, sed hac re pluribus ac maioribus malis se immerserunt. Sunt enim ista omnia tantum studia ad augendam dubitationem et desperationem. Ideo non erit pax ossibus meis et tuis, nisi audiamus verbum Gratiae et constanter et fideliter 25 huic innitamur.
Distinguit autem Apostolus haue Gratiam et pacem ab omni alia gratia et pace, Quia imprecatur Gratiam et Pacem Galatis non a Caesare, Efigibus, Principibus, Nam hi plerumque persequmitur pios et 'consurgunt adversus Dominum et Christum eins' Psalmo 2, Nee a mundo, 'Quia in so
13 quidem fehlt CDE 14 hoc fehlt CDE 16J17 ideo bis opera] Ideo iion solum non vult neque potest eam ferre, sed etiam ut haereticam et impiam condemuat. lactat liberum arbitrium, lutnen rationis, integritatem naturalium et bona opera CDE 22 studiis] exercitiis CDE 26 innitamur, tum conscieutia certo consequitur pacem CDE 27 Apo- stolus diserte CDE
16 Menius: ©etoil ift?, bai bie SBcll Don biejcr Setc fein ttopffcn toei§, . . .
In cpistolam S. Pauli ad Lialatas Commentarius. [1531.] 1535. (1, 3)' 75
IIa) corporis, quoJ vivam in carae laetus et quietus. Est gratia certe, ba§ .btc luelt Icffet tiuod liabeo. Sed cum ad con.scieiitiam veuit, ift ber pax ou^. (iiiaiido vero <;;ratia dei et pax adcst, tum homo est fortis ad ferenda tarn ])cccatmn (juam crucem', iam cepit efficaciam in victoria mortis Christi et 5 iiicipit dominari super mortem, qui accepta remLssione peccatorum couscientia sua laetatur. sie tuno consolatus, animatus remissione p[eccatorum et pacc iiac potest fortiter ferre omnes trib[ulationes ctiam ipsam mortem. lila est pax quam mundus nou potest ferre.
'A deo': Quid hoc quod addit? Sepe aud[ivistiK hunc Cauouem
iu urgeudum in sacris litteris, ut debeamus abstinere a speculatione maiestatis;
1 certe, quod (mittit) darüber steht ba§ bie loett tcffet ~u 213 Si Turca obsidoret iios et afferret nobis pacem, Nos uudiq^ue septi diabolis, peccatis, Deus offert nobis pacem etc. r y über addit steht 'a deo patre et domiuo' etc. zu 9 Canon: Abstinendum a speculatione
maiestatis r 10 über urgendum steht agenduin zu urgendum steht Vide sequenti fol^io TitLuIum, Cur connectat Piaulus ista liuc transferendo in 1. locum [unten S. 79, 7 f.] r
Dr] mundo, iuquit Christus, pressuram habetis', Sed a Deo Patre nostro etc.,C'.'0- 1«. -i Hoc est, divinam pacem imprecatur eis. Sic Christus: 'Pacem reliuqr.o^^o i-i.ii? Vobis, Pacem meam do vobis, non quomodo mundus dat, Ego do vobis.' Pax mundi nihil concedit nisi pacem bonorum et corporis, ut in carne
'* laeti ac quieti vivamus. Sic Gratia mundi sinit nos frui nostris bonis, non eiicit ex possessionibus etc. Sed in afflictione et hora mortis nihil iuvat Gratia et Pax mundi, non potest ex afflictione, desperatione aut morte eri- pere. Quando vero Gratia et Pax Dei adest, tum homo fortis est ad fereiidam tam crucem quam pacem, tam gaudium quam tristiciam. Accipit
^0 enim efficaciam in victoria mortis Christi, et incipit in conscientia dominari supra peccatmn et mortem, Nam habet remissionem peccatorum certam, Ea accepta laetatur conscientia, et concipit consolationem. Sic tuno homo con- solatus et animatus gratia Dei, id est remissione peccatorum et pace hac conscientiae potest fortiter ferre omnes tribulationes, etiara ipsam mortem.
25 Haec pax Dei non est data mundo, quia eam non cupit nee intelligit, sed credentibus, Et nulla alia ratione coutingit quam per solam gratiam Dei.
Sed cur Apostolus addit: 'Et a domino nostro lesu Christo?' Num non satis erat dicere: 'A Deo patre nostro?' Cur ergo annectit lesum Christum cum Patre? Saepe audistis a nobis hunc canonem in sacris
16 nihil iuvat] uou potest iuvare CDS IS adest in corde ODE 18J19 ad fereu- dam bis tristiciam] ut neque adversis frangatur, neque prosperis extollatur, sed regia incedit via CDE 20 mortis Christi et fiducia eins CDE et fehlt CDE 21 Nam] quia per eum CDE Ea] qua CDE 23 laetatur] acquiescit CDE et concipit consolationem] et verbo Gratiae erigitur CDE 24 ferre et superare CDE 27 vor Sed steht als Über- schrift Canon observandus. Abstinendum esse a speculatione maiestatis. CDE
70 In epistülaiu S. Pauli ad (Jalatas Conimeutarius. [1531.] 1535. (1,3)
8.<mi)lc33,2o'^"'"'"'" ^'"^'T*^!'! "ou est le^blic^ ista specuLlatio, tacco menti. [i8l. 8''] Sic raj)a, Tiirea et Scli[wermeri auferunt Cliristum ex oculis et repommt patrein deiim et cum eo loquuiitur, orant, vivuut, ut Mouachi cog[itaut: Sic faciain, tum videbit hoc et propter lueum votum. Sic Turca: si servavero, tum re.spiciet. Sic ludei: si servaverimus legem Moisi, tum deus servab[it. Sic Ilotteii[ses: qui sie credit et crucem fert etc. Quotquot suut, amoliuutur mediatorem de luedio. Sed theologia christiana est istä quae doeet exclu- dere ipsum deum quem Rotten[ses, Turca, papa reponunt, — nos exciudiraus cum — , reposito mediatore: non debes ascendere ad deum, sed iucipe ibi, «üi. 4, 4 ubi iucepit: in utero matris 'factus homo et factus', et prohibe sensum specu-
1 non est o zu 1 Ut ad Moseu etc., Exo. 33 r zu 2 Quis tibi dixit? Est
idolum cordis tui. Esa. 40 [Jes. 40, 18 ff.] r Theologia phai^uatieoium spirituum r 4 über Tidebit steht deus über votum steht castitatis etc., acceptabit ine zu 5 zu Sic ludei steht Vide Annot^ationes in Ep. 1. ad Timo^theum super vocabulo 'Cor purum' r ' 6 über sie
sieht cum visionib^us, somniis zu 7 Theologia christianorum r zu 8 loan. 14. 'Creditis in deum, et in me credite' [Joh. 14,1] r 9 über ascendere steht ^in auff itettcrn 1. Cor. 1. [l. Kor, 1, 19ff.] 9110 ubi ibi 10 über incepit steht ipse über factus homo steht positus iu cunis, in uberibnis matris über factus (2.) steht sub lege
') Unsre Ausg. Bd. 26, 10 f.
Dr] literis diligentissime observandum, ut abstiueamus a speculatione Maiestatis, 2.<DiDic33,2oquae humauo corpori intolerabilis est, multomagis menti. 'Non videbit me homo, dicit scriptiu-a, et vivet.' Papa, Turcae, ludaei et omnes sectarii hunc canonem non observant, sed removentes ex oculis Christum Media- torem de solo Deo loquuntur, coram ipso orant, vivunt et aguut omnia, Ut i* monachus cogitat: haec opera quae facio, placent Deo, Ista vota mea respiciet Deus et propter ea me salvabit. Sic Turca: Si sie vixero, si sie lavero, acceptabit me Deus et vitam aeternam dabit. Sic ludaeus: si servavero Legem Moisi habebo Deum propitium, et salvus ero. Sic homines hodie phanatici iactautes spiritum, visioues et nescio quae alia, ambulant in mira- 20 bilibus super se. Hi, quia novi Mouachi simt, novam crucem et nova opera exeogitant et propter illa se Deo placere putant. In summa: quotquot Igno- rant articulum iustificationis, toUunt e medio Christum Propitiatorem.
13 sectarii] iustitiarii CDE 14 non' observant, sed] negligunt, ideo CDE 15 ipso] Deo CDE 17 Sic fehlt CDE Si sie vixero, si sie lavero] Si servavero, quae iu Alcorano praecepta sunt CDE W Sic fehlt CDE 18J19 si servavero Legem Moisi] Si fecero,
quae Le.x praecipit CDE 20 spiritum, illuminationes CDE alia portenta CDE 21 quia novi Mouachi sunt] novi Mouachi CDE nova fehlt CDE 22 putant] somuiant CDE
23 Propitiatorem, Deum in sua maiestate iudicio rationis apprehendere et operibus pla- care volunt CDE
lu epibtülaiu S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (1, 3) 77
Hs) lationis. Si vis tiitiis e.sse et sine pcriciilo diaboli, conscientiae tuae, prorsus uullum deuiu scito extra istiim hoininem et liaere iu ista hunianitate. Isto facto, si hunc hoiniucm amplexus et adhaeseris tota corde. Iu ista causa, qiioinodo agendum cum deo et erga deiiin, laffe foren maicstatis specnla- 6 tioneni. Et in actione contra p[eccatuni et mortem, Iq§ @ott foren, quia iste intolerabilis hie. Si interposueris te cum tiiis ca)3pen, ^jlatten, tum conscientia dicet: ipse inimensurabilis; la» tjijXl fateit et die: iios iam vcr- sanuir in alia caussa, disputamu.s scilicet de iustif[icatione et inveniendo deo iustificante, acceptante; qui ubi quaerendus est, complectere hanc humani- 10 tatem fonft ntc^t§; ego expertus max[ime ista duo. Sed isti Spiritus non
1 über conscientiae steht cogita^tianuni 3 über amplexus steht fueris adhaeseris
e aus adliaerueris über cuide steht tum agnosces etc. 4 (sine) taffe 5 (Sed) Et
6 über iste steht deus te o über tuis steht operibus, ordi^nibus 7 dicet o über
ipse steht deus über immensurabilis steht infinitus et die o 9 iustificante, accep-
tante 0 haue] geschrieben ist hunc 10 maxtime bis duo o
Dr] Christiana autem et vera Theologia, ut saepe moneo, non ingerit
Deum in Maiestate, ut Moses et aliae doctrinae, Sed Christum natum ex virgine, Mediatorem et Poutificem nostrum etc. Nihil euim est periculosius, cum agendum est in agone contra legem, peccatum et mortem cum Deo,
1.^ quam nos vagari nostris speculationibus in coelo et considerare Deum ipsum in sua incompraehensibili poteutia, sapieutia et maiestate, Quomodo crea- verit et guberuet mundum. Si sie Deum apprehenderis et eum volueris secluso Mediatore Christo placare et tuis operibus, ieiuniis, cucullo et rasura te interponere, aliter fieri nequit, quin casum Lueiferi facias et in horribili
20 desperatione Deum et omnia amittas. Nam Deus in sua natura, ut est immensurabilis, iocomprehensibilis et infinitus, ita intolerabilis est humanae uaturae. Quare si tutus esse et sine periculo consci[Sg. Ejentiae et sahitis esse voles, prohibe istum sensum speculativum, et apprehende Deum, ut scriptura apprehcndere docet, Ut 1. Corinth. 1: 'Cum muudus in sapientiai.soi i,2iff.
25 non cognovit per sapientiam Deum, placuit Deo per stiüticiam praedicationis salvos facere credentes. Nos enira praedicamus Christum crucifixum, ludaeis scandalum, Geutibus stultitiam, Ipsis autem vocatis ludaeis et Gentibus Christum, Dei virtutem et Dei sapientiam.' Ibi igitur incipe, ubi Ipse incepit, nempe in utero Virginis, In praesepi, In uberibus matris etc. In
12113 Sed bis Nihil euim] non iubet scrutari uaturam Dei, sed agnoscere voluntatem eius propositam in Christo, quem voluit assuniere carnem, nasci, mori propfer peccata nostra et hoc praedicari in omnes gentes. Quia cum sciret muudum Deum in sapientia non agnos- cere per .sapientiam , placuit ei per stultam praedicationem salvos facere credentes. Quare nihil C'DE 18 secluso Mediatore] excluso propitiatore ODE 24 scriptura] Paulus CDE 24126 Cum bis credentes fehlt CDE 20 enim fehU CDE
7S In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentai-ius. [1531.] 1535. (1, 3)
'X ^^1 credimt. Ipse met dixit: 'Ego suni via', alioq[ui ad errorem, mortem, despc[ratioiiem venit. Ideo nasci voluit et omuibus modis in oculos nostros se coiiiicere et oculos cordis in se figcre. hoc ergo debemus studere, ut cum ad argLumentum iusticiae, gratiae ventum, ubi res cum morte, peccato, lege, cum quibus habet christianus agere, de nuUo deo sciendum, sed appre- hendeudus deus incaruatus et humanus deus. Sed si disputaudum fuerit cum ludeis, Turcis, Schw[ermeris de alia re, fo btfputif fo bofe bu fanft, quia tum es ^nn chlt anbcrin felb. Sed in re iustitiae contra peccatum, mortem, diabolum vel pro satisfactioue et re[missione peccatorum, pro recon-
1 dixit o sum o über Ego via sieht loh. 14 ad o 3 se (l.J o ergo o
4 ad 0 übe?' arg[unientum steht causam (cum) ventum 6 disputaudum fuerit über
(cum displ^utas) T de alia re o über bifputit steht baä
Dr] hoc enim Ipse descendit, uatus, conversatus inter homines, passus, crucifixus, lo mortuus est, ut sese omnibus modis in oculos nostros conüceret et oculos cordis nostri in sese figeret, ut per hoc asceusum in coelum et spccidationem Maiestatis prohiberet.
Itaque cum versaris in loco lustificationis et disj)utas de iuvenieudo Deo qui iustificat seu acceptat peccatores, Ubi et quomodo is quaereudus 15 sit, Tum prorsus nullum Deum scito extra istum hominem lesum Christum; hunc complectere et toto corde in eo haere omissa speculatione Maiestatis. Scrutator enim Maiestatis opprimitur a gloria. Ego expertus scio, quid dico. Verum phanatici isti Spiritus qui extra hunc hominem cum Deo 3oi). i-),Gaguut, mihi uou creduut. Ipse Christus met dicit: 'Ego sum Via, Veritas 20 et Vita, Nemo venit ad patrem nisi per Me.' Praeter haue igitur viam, Christum scilicet, noa iuveuies aliam viam ad patrem, sed errorem, non veritatem, sed hypocrisin et mendacium, non vitam, sed aeternam mortem. Quare diligenter memineris, in causa lustificationis seu Gratiae, ubi nobis omuibus res est cum Lege, Peccato, Morte, Diabolo, nullum Deum cognos- 25 cendum esse pi-aeter hunc incarnatum et humanum Deum.
Alias extra hunc locum lustificationis si quando disputandum est cum ludaeis, Turcis, Sectariis de sapientia, potentia etc. Dei, Utere omni arte tua et, quantimi potes, sis subtilis et argutus disputator, tum enim es in alio argumento. In causa autem conscientiae, iustitiae, vitae (quod signi- 30 ficanter dico), contra legem, peccatum, mortem et diabolum, Vel In causa
11 in oculos nostros couiiceret] nobis ob^oculos proponeret C'DE 19 Verum phanatici bis hominem] Sed phanatici homines, qui excluso mediatore Christo C'DJi 20 Christus
ipse C'DE 22 scilicet fehlt CDE non] simpliciter nullam C'DE 24 seu Gratiae
fhlt CDE 28 Sectariis] liaereticis CDE
IS Mcnius: Senn (ruie Satomo 5}5toii. jjli jagt): äi>et jc^loccv biiig forjii)el, bcm tuirb ei 311 jdjrccct.
In epistoliim Ö. Pauli ail Oiihitas Coliimentiuius. [1531.] 1635. (1,3) 79
Hs] ciliatione et salute nostra, timc est abstineiKluin .siiiiplicitcr ab omnibus cogi- tatiünibus et spcculatiouibiis maiestati.s et simplicitcr in hoLiiiiue Christo liereiiduiu (jiii se proponit mediat[oreiu, qui dicit: t)alt bidj an Jllid}. Tum videbo luaiestatem lueo captiii [331. 9"] atteiuperatam, tum omuia iiivciiiani
.'. in isto speculo, 'omnes sap[ieutiae thesauri in eo absconditi\ muudus nonstoi. s, 3 videt, quia resQjuit ut h[omiuera.
Paulus semper connectit lesum Christum cum patre, quia vult doccrc Tiieolo[giam christianam quae incipit non a summo, ut omnes aliae rel[igiones, sed ab imo. Asceudeudum per scalam lacob, in qua deus nititur, cuiusi.Wolc's.iü
10 pedes tanguüt terram iuxta caput lacob. Quando vis agere, cogitare de salute tua, omissis omnibus cogitationibus legis, traditionibus philosophiae rapias te in praesepe et gremium matris et spectes eum suggeutein, cres- centem, morientem; tum entlauffctt potes omnibus pavoribus, erroribus et
213 Cliristo herendum 0 5 thesauri 0 zu 5 €ol. 2 r zu 7 Cur comiectat
Paulus lesum Cliristum cum Patre etc.? r zu 9 Soala lacob r 11 traditiouibus vom Rande einyeuiiesen 12 rapias te c aus rapiat se
Dr]de satisfactione, de remissione peccatorum, de reconciliatione, de salute
i'-> aeterna, omnino abducas animum ab omnibus cogitationibus et speciüa- tionibus Maiestatis et simpliciter intuere iu istum hominem qui sese nobis Mediatorem proponit Et dicit: 'Veuite ad me omnes, qui laboratis etc.'fflt.uii]. 11 Hoc si feceris, videbis amorem, bonitatem, dulcedinem Dei, videbis sapien- tiam, potentiam ac Maiestatem Dei dulcificatam et tuo captui attempcratam
20 Omniaque in isto iucundo spectro iavenies, Iuxta illud Pauli ad Col.: 'Omnes soi. 2, ;i thesauri sapientiae et scieutiae sunt in Christo abscouditi'. Item : 'In ipso soi. ■•, s habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter.' Ista mundus in Christo uon videt, quia eum tantum ut hominem infirnium intuetur.
Atque hoc est, cur Paulus tarn frequenter solet coniuugere lesum
25 Christum cum Deo patre, Ut scilicet uos doceat Christianam religiouem quae iucipit non a summo, ut omnes aliae religiones, sed ab imo. Ascendit per scalam lacob, Cui Deus ipso innititur, cuius pedes taugunt ijjsam terram iuxta Caput lacob. Quare cum voles cogitare et agere de salute tua, tum omissis speculationibus Maiestatis, omissis omnibus cogitationibus operum,
30 traditionum, philosophiae et legis divinae rapias te in praesepe et gremium matris et apprehendas istum infantem et filiolum virginis spectesque eum nascentem, suggentem, crescentem, conversantem inter homines, docentcm.
22/23 Ista bis intuetur] Hoc mundus ignorat. Ideo sine promissione de Christo inquirit voluntatem Dei suo maxirao periculo. 'Nemo enim novit patrem nisi filius et cui filius voluerit revelare.' [Matth. 11, 27j CDU 26 Ascendit] lubet nos ascendere ODE 30 et legis' ctiam CDE rapias te in] accurras ad ODE
so I'i epistolam S. Pauli ad Lialatas Cüuimentarius. [1531.] 1535. (1, 3)
H.s] hoc spectaculum retiuet in recta via. S)a§ tft 1. quod uotaiidum, quod optat gratiam et pacem non soluni a patre sed a domino lesu etc.
Alteruni: confirmatio uostrae tidei, quod Christus sit verus deus. Nam ista loca dilig[enter notanda et servanda non solum contra istos Spiritus .scctarios qui fortassis futuri, ut Arrius etc., sed nosipsos ad confirmandum, 5 (juia Satan non omittet, ut impugnet omnes artLiculos fidei, antequam moriamur. Ideo oportet eos coustanter concipiamus. er fic^t fidem Iceiblid^ i.3oij.5,4fln, quia seit 'esse victoriaiu'. Sententia notanda, quod Christus deus, quia Pau[lus eadem ei tribuit quae patri: pacera, ipsam gratiam, vitam, victoriana mortis, peccati, inferi equaliter cum patre. Hoc nullo modo liceret et esset lo
1 über spectaculum steht i. e. speculum, mit Sirich zu S. 79, 5 speculo gezogen 2 solum 0 zu 3 Christus verus deus r 4 contra o 5 ad o zu 6 DiabLolus
oppugnat omnes artLiculos fidei r zu 6 f. 1. Pet. 5 [1. Petri 5, 8 f.] r 8 notanda o
10 cum 0 (quae P^aulus) Hoc zu 10 'Gloriam meam alteri non do' [Jes. 42, 8] r
Dr] morientem, resurgentem, sublatum supra omues coelos, potestatem habentem supra omnia. Hoc modo poteris discutere, ut nubes sole dispelluntur, omnes pavores, omnes denique errores vitare. Et hoc spectaculum retinet te in via recta, ut, quo ipse Christus abierit, tu sequaris. Hoc est primum et uotatu dignissimum, quod Paulus optat Gratiam et Pacem non a Patre i5 solum, sed etiam a lesu Christo.
Alterum quod hie docet Paulus, est coufirmatio fidei nostrae, Quod Christus est verus Deus. Et huiusmodi sententiae de divinitate Christi diligeuter notaiidae et observandae sunt, Non solum contra istos Spiritus Seetarios, Arrianos et alios qui fuerunt aut futuri sunt, Sed etiam ad con- 20 firmandum nosipsos, Quia Satan non omittet, quin omnes articulos fidei in nobis impugnet, antequam moriamur. Infensissimus hostis est fidei, Quia eam novit esse victoriam, quae vincit mundum. Ideo oportet, ut constanter concipiamus et stabiliamus fidem, ut Satanae resistere possimus.
Quod autem Christus verus Deus sit, consequentia probat, Nam 25 Paulus eadem ei aequaliter tribuit quae patri, videlicet Ipsam Gratiam, Pacem conscientiae, Remissioneni peccatorum, Vitam, victoriam peccati, mortis, diaboli, inferni. Hoc nullo modo liceret, imo sacrilegium esset, nisi
12 discutere] excutere CDE 14J16 Hoc bis Christo] Paulus igitur optando gratiam et pacera non a patre solum, sed etiam a lesu Christo, primum hoc docet, ut abstiueamus a speculatione divinitatis, nemo enim Deum novit, sed ut Christum audiamus qui est in sinu patris et revelat nobis ipsius volmitatem, qui et in lioc constitutus est a patre doctor, ut onuies eum audiamus. CDE 17 vor Alterum steht als Überschrift Christus natura Deus CDE; Christus Deus in AB als Inhaltsangabe am Rande 19 notandae] colligendae CDE
PJJ20 istos Spiritus Seetarios] haereticos CDE 20J21 confirmandos CDE 23124 ut con- stanter bis fidem] nos dare operam, ut fides nostra certa sit, diligenti et assidua ti-actatione verbi et iuvocatione crescat et confirmctur, CDE 25 consequentia probat, Nam] hinc clare ostcnditiir, quia CDE 26 Ipsam fehlt CDE
In eiiistolam S. Pauli iid Giilatus Cüiimieiitarius. [1531.] 1535. (1,3) 81
Hs] sacrilci^itiiu, nisi deus esset Christus, quia is fol nid^t ])ac;om